Yadroviy reaksiyalar (zanjir reaksiya)

Izotoplar (izo va yunoncha topos — joy, oʻrin) — bitta kimyoviy elementning tartib raqamlari teng , atom massasilari har xil boʻlgan atom turlari izotoplarning atom yadrosidagi protonlar soni teng , neytronlar soni esa har xil (atom qobigʻidagi elektronlar soni ham teng) boʻlganligi sababli ularning fizik va kimyoviy xossalari deyarli bir xil boʻladi. Elementning izotoplari yadro zaryadiga, atom yadrosidagi neytronlar soniga, binobarin, atom massasiga qarab bir-biridan farq qiladi. Elementlarning izotoplari kimyoviy elementlar davriy sistemasida ayni bir joyda turadi. Masalan vodorodning 3 ta izotopi bor: vodorod, deyteriy va tritiy. Bularning hammasi davriy sistemada birinchi oʻrin (bitta katak)da joylashgan. Yadrodagi nuklonlar soni bir xil boʻlgan atomlardan farq qilib izobaralar , yadrosidagi neytronlar soni bir xil boʻlgan atomlar esa izotonlar deb ataladi. Oddiy vodorod atomida bitta proton va ikkita neytron boʻlsa, yadrosi murakkablashadi, atom massasi 2 ga teng boʻladi, biroq yadro atrofida bitta elektron aylanaveradi. Bu vodorod atomi boʻlsada ogʻir vodorod — deyteriy atomi deb ataladi. Ogʻir vodorodning kislorod bilan birikish reaksiyasidan ogʻir suv olinadi.[9]
Izobarlar. Ular bir xil massaga ega bo'lgan, ammo turli xil kimyoviy elementlardan kelib chiqqan atom turlari. Ular turli miqdordagi proton va neytronlardan tashkil topgan.
Proton ham, neytron ham ularning atomlari yadrosida uchraydi, ammo har bir yadroda mavjud bo'lgan neytron va protonlarning aniq soni bir xil bo'lib qoladi. Boshqacha qilib aytganda, izobar tur juft atom yadrosi har bir tur uchun bir xil aniq neytron va proton sonini ko'rsatganda paydo bo'ladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, izobaralar yadrolari tasodifga ega bo'lgan boshqa turlari bilan, masalan, bir xil miqdordagi neytronga ega bo'lgan, ammo har xil massa va atom sonlari bilan juftlik kabi izotonlarga o'xshashliklarga ega.
Shuni esda tutish kerakki, turli xil izobarlarning atom sonlari turlicha bo'lib, ular har xil kimyoviy elementlar ekanligini tasdiqlaydi.
Turli xil nuklidlarni belgilash uchun ikkita belgi bilan ifodalanishi mumkin bo'lgan ma'lum bir belgi qo'llaniladi: biri kimyoviy element nomini, so'ngra uning defis bilan biriktirilgan massa sonini qo'yishdan iborat. Masalan: azot-14, uning yadrosi 7 ta neytron va 7 ta protondan iborat.
Ushbu turlarni aks ettirishning boshqa usuli - bu kimyoviy elementning belgisini, oldinda ushbu atomning massa sonini ko'rsatadigan raqamli yuqori belgini, shuningdek uning atom raqamini belgilaydigan raqamli pastki yozuvni qo'yishdir.
Bir xil miqdordagi nuklonga ega bo'lgan (massa soni teng) bo'lgan nuklidlar deb ataladigan turlar uchun "izobarlar" iborasini qo'llash 1910-yillarning oxirida ingliz kimyogari Alfred Valter Styuart tomonidan taklif qilingan.
Ushbu g'oyalar tartibida, turlar misolida izobarlarga misol keltirish mumkin ¹⁴C va ¹⁴N: massa soni 14 ga teng, bu ikkala turda proton va neytronlar soni turlicha ekanligini anglatadi.
Darhaqiqat, bu uglerod atomining atom raqami 6 ga teng, shuning uchun uning tarkibida 6 ta proton bor va o'z navbatida uning yadrosida 8 ta neytron mavjud. Demak, uning massa soni 14 (6 + 8 = 14) ga teng.
O'z navbatida, azot atomining atom raqami 7 ga teng, shuning uchun u 7 ta protondan iborat, ammo uning yadrosida 7 ta neytron mavjud. Uning massa soni ham 14 (7 + 7 = 14).
Shuningdek, barcha atomlarning massa soni 40 ga teng bo'lgan qatorni topishingiz mumkin; bu izobarlarga tegishli: ⁴⁰AC, ⁴⁰K, ⁴⁰Ar, ⁴⁰Cl va ⁴⁰S.
Oldin tushuntirilganidek, nuklidlar mavjud bo'lgan atom yadrolarining turli sinflarini, ulardagi proton va neytronlar soniga qarab tavsiflaydi.[4]