Yadro, periferiya tushunchasi. Tilshunoslikda yadro, periferiya munosabatining tatbiq etilishi Reja

5-chizma. So‘z turkumlari lingvosferasi

Yadro va periferial so‘z turkumlari orasidagi munosabatlar shakllari, bizningcha, quyidagicha: markazning chekka sohalarga uzluksiz ta’siri gapni shakllantiruvchi asos komponentlar sifatida ism va fe’l periferial birliklarning mavjudiyatini ta’minlab beradi, periferial birliklar esa ism va fe’ldan o‘zlariga mos keluvchi spetsifik semantik komponent va hamda fonetik-akustik struktura oladi; buning evaziga ism-fe’l juftligiga nutqiy faoliyatda «yordamga keladi» va aksincha. Shu sababli yadro-periferiya aloqalarining bu turini so‘z turkumlariaro tarixiy-geneologik aloqalarni, diaxron plandagi ko‘chishni, grammatikalizatsiya va leksikalizatsiya hollarini ifodalaydi, deyish mumkin.
Xullas, til tizimining barcha sathlarida yadro va periferial qismlarning mavjudligini kuzatishimiz mumkin, bu esa dunyodagi boshqa moddiy va ideal tizimlar kabi semiotik tizim bo‘lmish tilda ham mutlaqo yadro va periferiyaning planetar modeliga o‘xshash tuzilish modeli mavjud va u tizim amal qilinishining universal shartlaridan biridir.
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
1.Fonetik sathda yadro-periferiya munosabati diftonglarda ko‘rinadi. Diftonlarga misol keltiring.
2.Ma’lum bir so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolari asosida yadro-periferiyaga misollar tuzing.
3. So‘z turkumlarining eng chekka periferiyasiga qaysi so‘z turkumini olish mumkin? Fikringizni chizma asosida ko‘rsating.
4.Olmosh so‘z turkumida olmoshning qaysi turi yadroda turadi, deb o‘ylaysiz. Chizma asosida ko‘rsating.
5. Yadro-periferiya nazariyasini sintaktik birliklarga nisbatan tatbiq etish mumkinmi?
6. Yadro-periferiya nazariyasi bo‘yicha o‘zbek tilshunosligida qanday tadqiqotlar amalga oshirildi?
Asosiy adabiyotlar:
1.Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent: Sharq, 2002.
2.Normo’minov Sh. O’zbek tili so’z turkumlari tizimidagi yadro-periferiya aloqalarining funksional-semantik tadqiqi: fil.fan.falsafa doktori….diss. –Samarqand, 2019.
Internet adreslari
www.ziyonet.uz
www.ziyouz.com

1^ Ushbu mavzuni yoritishda quyidagi maqola va tadqiqot ishidan foydalanildi: Eltazarov J.D. So‘z turkumlari paradigmasida yadro-periferiya munosabati// O‘zbek tili va adabiyoti, 3-son, 2006; Normo‘minov Sh.T. O‘zbek tili so‘z turkumlari tizimidagi yadro-periferiya aloqalarining funksional-semantik tadqiqi: fil.fan.f.d(Phd)…diss
– Samarqand:2019; Normo‘minov Sh. Til tizimi va so‘z so‘z turkumlariparadigmasi yadro-periferiya munosabatlari haqida// SamDU Ilmiy axborotnoma. №6. 2016. –B.112-116.

2^ Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. – Тошкент: Шарқ, 2001.–Б. 108.

3^ Захидов С.Т. Атомистическая картина мира. http://spkurdyumov.ru /biology/atomisticheskaya-kartina-mira/ (15 марта, 2007 г.)

4^ Храмов Ю. А. Резерфорд Эрнест (Rutherford Ernst) // Физики: Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и дополн. — М.: Наука, 1983. - С. 230-231; Яна қаранг: Reeves, Richard . A Force of Nature: The Frontier Genius of Ernest Rutherford. New York: W. W. Norton, 2008; Wilson, David . Rutherford. Simple Genius, Hodder & Stoughton, 1983.

5^ Zarycki,Tomasz. An Interdisciplinary Model of Centre-Periphery Relations: A Theoretical Proposition // Regional and Local Studies. special issue 2007.ISSN 1509–4995 > www.iss.uw.edu.pl/zarycki/pdf/interdisciplinary.pdf (May, 2016)

6^ Элтазаров Ж.Д. Сўз туркумлари парадигмасида ядро-периферия муносабати // «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, № 3, 2006.

7^ Лысенко В.Г. Генезис учения об атомах как проблема языка и мышления // Вопросы философии. № 5, 2016 > http://vphil.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=978

8^ Мамудян, М. Лингвистика. М.: Прогресс, 1985, с.149

9^ Мамудян, М. Лингвистика. М.: Прогресс, 1985, с.149

10^ Язык: Фонетика и фонология. Langust Agency. http://www.langust.ru/review/lang_h04.shtml#ixzz4BdEjvSzt (May, 2016).

11^ Тўйчибоев Б., Ҳасанов Б. Ўзбек диалектологияси. -Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2004. 45-Б.

12^ Язык: Фонетика и фонология. Langust Agency. http://www.langust.ru/review/lang_h04.shtml#ixzz4BdEjvSzt (May, 2016).

13^ Попова З.Д., Стернин И.А. Лексическая система языка (внутренняя организация, категориальный аппарат и приемы описания). Учебное пособие. -М.:URSS, Книжный дом «Либроком», 2011. -172 с. >sterninia.ru/files/757/4_Izbrannye.../Leksicheskaya_sistema_yazika.pdf (Juny, 2015)

14^ Попова З.Д. , Стернин И.А. Лексическая система языка (внутренняя организация, категориальный аппарат и приемы описания). Учебное пособие. Изд. 3, стереотипное, М.: URSS, Книжный дом «Либроком», 2011. -с. 64-70.

15^ Мирзақулов Т. Ў. Ўзбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филол. фан. докт. илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дисс. автореферати. -Тошкент, 1994. 18-19 б.