Я. Алиев – тдиу “Саноат иқтисодиёти” кафедраси доценти, и ф. д

11.2. Ўлчов ҳолати хусусиятларининг тавсифи 
Рақамли ўлчаш асбоби деб, ўлчаш борасида узлуксиз 
ўлчанаётган катталикни натижаси рақамли қайд этиш қурилмасида 
ёки рақамларни ёзиб борувчи қурилмада дискрет тарзда 
ўзгартирилиб, индикацияланадиган асбобларга айтилади. Рақамли 
ўлчаш асбоблари хозирги кунда жуда кенг тарқалган. Тавсия 
этиладиган маълумотни қулайлиги ва аниқлиги сабабли рақамли 
ўлчаш асбоблари илмнй-тешириш лабораторияларидан кенг ўрин 
олган: 

Рақамли ўлчаш асбобларининг аналог ўлчаш асбобларига 
нисбатан қуйидаги афзалликларга эгадир;

юқори аниқлик;

кенг иш диапазони; 

тезкорлик; 

ўлчаш натижаларининг қулай тарзда тавсия этилиши; 

автоматлаштирилган тармоқларга улаш мумкинлиги; 

ўлчаш жараёнини автоматлаштириш имкониятлари
мавжудлиги ва ҳоказолар.
1. Хатоликлар чегарасини назарий жиҳатдан баҳолаш – бу 
услуб 
ўлчаш 
услубини, 
ўлчаш 
воситаларнинг 
характеристикаларини, 
ўлчаш 
тенгламасини 
ва 
ўлчаш 
шароитларини 
таҳлил 
қилишга 
асосланади. 
Масалан: ўлчаш асбобининг параметрлари ёки текширилаётган
занжирнинг иш режимини билган холда биз унинг тузатмасини 
(хатолиги) топишимиз мумкин. Хатолик, бунда, асбобнинг 
истеъмол қилувчи қувватидан, ўлчанаётган кучланишнинг 
частотасини ошишидан ҳосил бўлиши мумкин. 
2. Хатоликни ўлчаш натижалари бўйича бахолаш – ўлчаш 
натижалари хар хил принципдаги усул ва ўлчаш аппаратурасидан 
(воситаларидан) олинади. Ўлчаш натижалари орасидаги фарқ — 
мунтазам хатоликни характерлайди. Бу услуб юқори аниқликдаги 
ўлчашларда ишлатилади. 
Ҳар хил характеристикага эга бўлган, лекин, бир хил 

---

124 
физикавий принципда ишлайдиган аппаратура ёрдамида ўлчаш 
усули. Бунда ўлчаш кўп маротаба такрорланиб, ўлчаш натижалари 
мунтазам статистика усули ёрдамида ҳам ишланади. 
Мунтазам хатоликни йўқотишнинг махсус усулини қўллаш – 
ўрин алмаштириш (ўриндошлик), дифференциал усули, симметрик 
кузатишлардаги хатоликларни компенсациялаш усули. 
Тасодифий хатолик бирор физикавий катталикни такрор 
ўлчаганда ҳосил бўладиган, ўзгарувчан, яъни маълум қонуниятга 
бўйсунмаган ҳолда келиб чиқадиган хатоликдир. Бу хатолик айни 
пайтда нима сабабга кўра келиб чиққанлиги ноаниқлигича қолади, 
шунинг учун ҳам уни йўқотиш мумкин эмас. 
Аниқлик класси – бу ўлчаш воситаларини шундай 
умумлашган характеристикаси бўлиб, уларнинг йўл қўйиши 
мумкин бўлган асосий ва қўшимча хатоликлари чегараси (доираси) 
билан аниқанади. Демак, аниқлик класси ўлчаш воситасининг 
аниқлик кўрсаткичи эмас, балки унинг хусусиятлари билан 
белгиланади, аниқланади. 
Одатда, ўлчаш асбоби олинадиган натижага киритувчи 
хатолигини 
белгилаш 
учун 
хатоликнинг 
меъёрланган 
фойдаланилади.
Хатоликнинг меъёрланган қиймати деганда берилган ўлчаш 
воситасига тегишли бўлган хатоликни тушунамиз. Алоҳида 
олинган ўлчаш воситасининг хатолиги ҳар хил, мунтазам 
тасодифий хатоликларнинг улуши эса турлича бўлиши мумкин. 
Аммо, яхлит олиб қаралганда ўлчаш воситасининг умумий 
хатолиги меъёрланган қийматдан ортиб кетмаслиги керак. Ҳар бир 
ўлчаш асбобининг хатоликларини чегараси ва таъсир этувчи 
коэффициентлар ҳақидаги маълумотлар асбобнинг паспортида 
келтирилган бўлади. 

---

125