|
Amerika xalqlari
Amerika insoniyatning bir qismi emas. Amerikada zamonaviy jismoniy tipdagi odamlar yashaydi
(Home Sapiens).
Yangi dunyoning
ilk aholisining madaniy darajasi
Evropaning
mezolit yoki so'nggi
paleolit madaniyatiga to'g'ri keladi . Geologik nuqtai nazardan, Amerikada birinchi odamlarning
yashash joylari muzlik davrining oxirida, 40 000 yil oldin sodir bo'lgan. Mahalliy amerikaliklarning
aksariyati antropologik jihatdan mongoloidlar va avstropoloidlarga yaqinroqdir. Ikkala guruh ham
Bering boʻgʻozi
orqali Amerika Qoʻshma Shtatlariga oʻtib, u yerda joylashdilar.
Amerika kashfiyoti va turar-joy tarixini ikki davrga bo'lish mumkin. Birinchi davr taxminan 40 000
yil avval boshlanib , eramizning
XV asr
oxirigacha davom etgan . Ikkinchi davr Kolumb nomi bilan
bog'liq bo'lgan buyuk geografik kashfiyotlar bilan boshlanib, to'rt asrdan ortiq davom etdi.
Amerikalik tadqiqotchi M.Suadeshning fikricha, bundan 15-20 ming yil avval hindular bir tilning
turli shevalarida gaplashgan. Amerikani yevropaliklar uchinchi marta kashf qilgandan keyin 2200
dan ortiq hind tili borligi aniqlandi.
Y.V.Bromley və Q.Y.Markovanın redaktəsi ilə buraxılan "Etnoqrafiya" dərsliyində Amerika
aborigenləri ovçu, yığıcı, balıqçı və əkinçi qəbilələr bölgüsü əsasında qruplaşdırılmışdır.
Amerikada etnoqrafik-mədəni vilayətlər aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Arktika dəniz ovçuları;
2. Şimal-qərb sahilinin oturaq balıqçıları;
3. Kaliforniyanın yığıcı qəbilələri;
4. Şimalın meşə ovçuları;
Amerikadagi etnografik va madaniy hududlar
5. Şimali Amerikanın şərq və cənub-şərq vilayətlərinin əkinçi qəbilələri;
.
Prerinin
ovçu qəbilələri;
7. Şimali Amerikanın cənub-qərb vilayətlərinin müxtəlif təsərrüfat tipli qəbilələri;
. Mərkəzi Amerikanın yüksək mədəniyyətli xalqları;
9. Oroniko və Amazonka çayı hövzələrinin əkinçi və ovçu qəbilələri;
10. Cənubi Amerikada Pampa və Pataroniyanın ovçu qəbilələri;
11. Odlu torpağın ovçu-balıqçı qəbilələri.
Amerika qitəsinin kəşfindən sonra cənubda ispanların və portuqaliyalıların, şimalda isə
ingilislərin, fransızların, qismən də hollandların müstəmləkəçilik siyasəti həyata keçirildi.
Müstəmləkəçilik dövründə minlərlə yerli əhali qırıldı,
Afrika
qitəsindən buraya xeyli zənci
köçürüldü. Hazırda Latın Amerikasında hinduların sayı nisbətən çoxdur.
Hindular
daha çox
Meksika
,
Peru
və
Qvatemalada
yaşayırlar.
Şimali Amerika
ərazisində də hindular
yaşamaqdadırlar. Hinduların ümumi sayı isə 36,5 milyondur. Zəncilər isə, əsasən, ABŞ-da
məskunlaşmışdır. Burada zəncilərin sayı təqribən 29 milyondur.
Arktika dəniz ovçuları adlanan eskimoslar və aleutlar, əsasən, Şimali Amerikanın şimalında və
Qrenlandiyanın
cənubunda yaşayırlar. Şimali Amerikanın şimal-qərb sahilində isə oturaq
balıqçılıqla məşğul olan əhali yayılmışdır. Şimali Amerikanın meşə ovçuları adlananlar isə
Alqonkinlər və Atapask qəbilələridir. Onlar daha çox materikin meşəlik zonasında həyat tərzi
keçirirlər. Preri hinduları isə Şimali Amerikanın mərkəzi hissəsində
preri
çöl zonasında
məskunlaşmışlar. Preri çöl zonası Böyük Göllər rayonunun qərbindən tutmuş qərbdə Qayalı
dağlar rayonuna qədər genişlənir.
Kaliforniya
ərazisində daha çox yığıcılıqla məşğul olan hindu
qəbilələri yaşayır ki, bunları da Kaliforniyanın yığıcı qəbilələri adlandırırlar. Amerika etnoqrafi
A.Krober Kaliforniya qəbilələrini linqvistik baxımdan 7 qrupa bölmüşdür.
Cənubi Amerikanın
cənub qurtaracağında,
Antarktida
yaxınlığında
Odlu torpaq
adaları yerləşir.
Burada məskunlaşan əhali 3 hindu qrupundan ibarətdir: Ona, Alakaluf və Yaqan. Bu qəbilə
qrupları öz dillərinə və mədəniyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Hazırda isə bu qəbilələrə
məxsus əhalinin sayı çox az qalmışdır.
Cənubi Amerikada,
Paraqvay
,
Uruqvayda
,
Argentina
,
Braziliya
ilə
Boliviyanın
bəzi bölgələrində
quaranilər
yaşayırlar.
Mustamlaka va zamonaviy davrda Amerika
xalqlari
Şimali Amerikanın şərq və şimal-şərq vilayətlərində isə əkinçi hindu qəbilələri yaşayır. Bu
qəbilələr arasında
İrokezlər
xüsusi yer tutmuşdur. Hazırda bu ərazilərin
ABŞ
hissəsində 60 min,
Kanada
hissəsində isə 30 min hindu yaşayır. Şimali Amerikanın cənub-qərb hissəsində də əkinçi
qəbilələr yaşayırlar.
Mərkəzi və Cənubi Amerikada yüksək mədəniyyətli yerli xalqlar da yaşamışlar. Mayya, Astek və
İnk mədəniyyətləri bu ərazilərin qədimdən bəri ən yüksək yerli mədəniyyətləridir. Mayya
mədəniyyəti Qvatemala, Honduras və Meksikada geniş yayılmışdır. Astek mədəniyyəti də daha
çox Meksikada yayılmışdır. İnk mədəniyyəti isə, əsasən, And dağları ölkələrində, yəni
Peruda
,
Çilidə
,
Kolumbiyada
və
Ekvadorda
geniş yayılmışdır.
Hazırda Şimali Amerikada yaşayan əhalinin əksəriyyəti ingilis və fransız dillərində danışır. ABŞ-ın
dövlət dili ingilis, Kanadanın dövlət dili isə ingilis və fransız dilləridir. Cənubi Amerikada isə əksər
ölkələrin dövlət dili ispan dilidir və əhalinin əksəriyyəti ispan dilində danışır. Latın Amerikası
ölkələrində qaraçılar da yaşayırlar. Braziliyada dövlət dili portuqal dilidir. Peruda isə dövlət dili
ispan və yerli Keçua dilləridir. Bəzi ərazilərdə qədim yerli dinlər qalmaqdadır. Cənubi Amerikanın
mərkəzi hissələrində yerli dinlər daha çox yayılmışdır. Əhalinin əksəriyyəti xristian dininə
mənsubdur.
Amerika dillərinin qarşılıqlı əlaqəsinin araşdırılmasından A.Kroberin, F.Boasın və E.Sepirin böyük
xidmətləri olmuşdur. Hazırda Amerikada yaşayan yerli xalqların böyük dil ailələri Eskimos-aleut,
Penuti, Soke-mayya, Keçua, Aymara, Karib, Je (Jes), Alqonkin – vakaş, Na-dene, Siu-xoka,
Tanoyuto-astek, Makrootomi, Sake-mayya, Çibça, Araykan, Aravak, Tupi-quarani, Çon dil
ailələridir. Amerikada 58 dil qrupu müəyyən edilmişdir.
Quliyeva N. Etnoqrafiya və etnologiya. Bakı,2009
Народы Америки. Под. ред. А.В.Ефимова, С.А.Токарева М.,1959.
Садохин А.П. Этнологии. М., 2005.
Садохин А.П. Этнология (учебный словарь), М., 2002.
Народы и религии мира. Энсиклопедии. М., 1998.
Новейшей справочник необходимый знакий. М., 1999.
Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1978.
Amerika xalqining tillari
Manba
Oxirgi tahrir Sortilegus
tomonidan
2 oy oldin qilingan
Чеснов Я.Б. Лекции по исторической этнологии.М., 1998.
Этнические процессы в современном мире. М., 1987.
Этнография (под.ред.) Ю.В.Бромлея и Г.Е.Маркова, M.1982.
Mənbə — "
https://az.wikipedia.org/w/index.php?
title=Amerika_xalqları&oldid=6333355
"
Do'stlaringiz bilan baham: |
