Y masharipov sport psixologiyasi

Kooperatsiya

Bitim yoki murosaga kelish

«Kooperatsiya», ya’ni «Hamkorlik» sport jamoalarida birgalikda hamjihat bo‘lib ishni tashkil qilish shaklidir. Sportchining boshqa bir sportchiga qiziqish bilan qarashi, uning faoliyatiga diqqat bilan e’tibor berishi, nizolarga qo‘shilishi, o‘zining xatti-harakatlari va yurish-turishi bilan boshqalarni o‘ziga jalb qilishi, o‘z so‘zida turib olish bilan bog‘liq bo'lgan hissiyotlarni, ruhiy holatlarni aniqlab, tahlil qilib, jamoadagi o‘zaro munosabatlarni «Hamkorlik» asosida hamjihatlik bilan tashkil etib, sportchidagi salbiy qusurlarni, nuqsonlarni yo‘qotish K. Tomas testlarining tub mohiyatini tashkil etadi. K. Tomas «Hamkorlik» jamoadagi nizolarni quyidagi holatlarga ajratib o‘rganadi va nizolarni bartaraf etadi deb hisoblaydi:

1. 
   Raqobat — sport mashqlari, asosan, musobaqalarda boshqalarga zarar yetkazmasdan o‘z maqsadiga erishish.
   
2. 
   Moslashish - raqobatchilikdan cheklanish, boshqalar maqsadini o‘z maqsadidan ustun qo‘yish, jonini qurbon qilib bo‘lsa-da, g‘alabaga erishish.
   
3. 
   Murosaga kelish — qiyin sharoitlarda ham bir-biriga yon bosish.
   
4. 
   0‘zini chetga olish — jamoa sportchilari bilan hamjihat bo‘lmay, jamoa manfaatlariga qiziqmay, yuqori ko‘rsatkichlarga erisha olmay, g‘alabaga noumid bo‘lib, jamoadan o‘zini chetga olib yurish.
   
5. 
   Hamkorlikda ishlash — har qanday vaziyatlarda ham bir-biriga zid bo‘lgan ikkala tomon sportchilari bilan murosaga kelish.
   

К. Tomasning fikricha, to‘qnashuvdan o‘zini chetga olish har ikkala tomonga ham mag‘lubiyat keltiradi. Raqobat, moslashish yoki muro- saga kelish holatlarida bir ishtirokchi yutadi, ikkinchisi esa yutqazadi yoxud ikkalasi ham yutqazadi. Faqat hamkorlikkina ikkala tomonga ham g‘alaba keltirishi mumkin.
Musobaqa jarayonida sport faoliyati samaradorligining sifat ko‘rsatkichlari ko‘p jihatdan murabbiy bilan sportchilarning o‘zaro munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Jamoani mustahkam jamoaga aylantirish uchun quyidagi muammolar yechimiga e’tiborni qaratish lozim: 1) musobaqa jarayonida murabbiy bilan sportchi o‘zaro munosabatlariningpsixologik mazmunini bilish; 2) sportchi murabbiy bilan o'zaro muloqot va munosabat to‘g‘risida amaliy bilimlarni egaUashi, malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, ayrim holatlarda esa и o'zini murabbiyning o'rniga qo‘yib ko‘rishi ham kerak; 3) murabbiylar o‘zaro munosabat to ‘g ‘risida ijtimoiy va psixologik treninglar о ‘tkazish malakasini egallagan bo‘lishi short. Buning uchun biz murabbiy bilan sportchining har xil sharoitda, jumladan, musobaqa paytidagi o‘zaro munosabatlarining turlicha ruhiy holatlar tizimini tahlil qilamiz:
Murabbiy—A.: «Siz bilasizmi?.. Yana qilichbozlik yo‘lakchasiga chiqasiz. Boring, mayli yutqazing! Yo ‘q, men jiddiy gapirayapman! Men sizni urishmayman, yutqazishingiz ham mumkin. Bunga ruxsat beraman. Faqat bir necha juft ukol qiling. Bu, albatta, «по!» degani emas. Siz nimalarni bajarishga qodir ekanligingizni kurashda namoyon qiling, о ‘zingizni ко ‘rsating».
Murabbiy—B.: «Siz qiyin mashg‘ulotIardan, to‘p uchun bo ‘layotgan kuchli kurashlardan о ‘zingizni chetga olayapsiz. Kuchingizni sarflamasdan tejab harakat qilayapsiz, to ‘p uchun kurashishingizning mazasi yo ‘q, siz bunday o‘yiningiz bilan bo‘lajak musobaqada jamoa mag‘lubiyati uchun zamin hozirlayapsiz»■ Murabbiy shu mazmundagi koyishlari va me’yordan ortiq tanbehlari bilan bo‘lajak hal qiluvchi o'yinni chigallashtirib qo‘yadi. Sportchi bunday vaziyatda ko‘proq o‘yin haqida fikr yuritishiga to‘g‘ri keladi. Ham mashqlar, ham musobaqa paytida murabbiy xotirjam, osoyishta, ziyraklik bilan sportchiga vaziyatni aniq tushuntirib berishi maqsadga muvofiq.
Murabbiy— V.: Olimpiada o‘yinlarining birida murabbiy o‘ta xotirjamlik bilan ikkilanmasdan sportchini 1500 metrdan tashqari, 800 metr masofaga ham yugurishga qo'yadi. Sportchi bundan oldin ham musobaqalarda olti marotaba ishtirok etib, o‘zini ko‘rsatib kelayotgan edi. Murabbiy sportchiga ikkinchi masofaga — 800 metrga yugurishidan oldin shunday deydi: «Hozir setting hisobingda bitta oltin medal bor. Bu sen chopadigan masofa emas. Oltinchi bo‘lib kelsang ham mayli, bo ‘laveradi. Agar sovrindor bo ‘Isang, undan ham yaxshi!».
Murabbiv—G.: Murabbiy o‘z jamoasi a’zolariga hal qiluvchi o‘yinlarning birida shunday deydi: «Bo‘lajak haI qiluvchi turnirda shunday o'ynash kerakki, sizxuddi oltin medal uchun о ‘ynayapsiz- О‘yin natijasi sizning jonbozlik ko‘rsatib harakat qilishingizga bog‘liq. Qiyin daqiqalarda ham bir-biringizga yordam berishni unutmanglar. Agar do ‘stingiz xatolikka yo 7 qo ‘ysa, ha deb noliyvermang. Unga yordamga kelishni unutmang. Bugungi har bir kiritUgan to‘p, har bir ochko uchun kurashda o‘zingizni ayamang, jamoaning g'alaba qilishi uchun jonbozlik ко ‘rsating. Bugun sizlar o/dingi mag ‘lubiyatlarni, bir-biringizdan o‘tgan xafagarchilikni, qiyinchiliklarni unutingizlar, bunday holat har biringizdan o‘tgan bo'lishi mumkin. Shaxsan «Men»ni yengib, jamoamiz g‘alabasini ko‘zlab o‘ynashingiz lozim».
Sport faoliyati jarayonini boshqarishda, jamoaning musobaqada g‘alabaga erishishida, murabbiy bilan sportchining o‘zaro do‘stona munosabatlari jamoadagi muhitni yaxshi yo‘lga qo‘yishda ijobiy samara beradi.
Ayrim murabbiylaming sportchilarga nisbatan qo‘pol muomalalari, adolatsizligi, arzimagan xato uchun qattiq jazolashi, qiyin sharoitlarda sportchi ko‘nglini ko‘tarish uslublaridan foydalanish yo‘llarini bilmasligi, g'alaba yoki mag'lubiyat sabablarining mexanizmlarini psixologik tahlil qilishdagi bilimsizligi murabbiy bilan sportchi o‘rtasida ziddiyat va to‘qnashuvlar keltirib chiqaradi.
Sportda nizo va to‘qnashuvlar ilmiy nuqtayi nazardan qaraganda, sport mashg‘ulotlari va musobaqalar jarayonida ko‘p qirrali ijtimoiy- psixologik hodisa hisoblanadi. Bu har bir sportchining shaxsiy yoki jamoa a’zolari bilan birgalikda boshqa jamoa sportchilariga, ya’ni raqiblariga qarshi yo'naltirilgan hissiyotlardan iborat bo‘lgan harakatlar yig‘indisidir. Agar to‘qnashuvlar uzoq davom etadigan bo‘lsa, tegishli jazo qo‘llaniladi. Ba’zi murabbiylar jamoadagi yashirin nizolar to‘g‘risida shikoyat qilib yuradilar, lekin nizolarning kelib chiqish sabablarini o'rganmasligi natijasida jamoa o‘yinchilari musobaqalarda ketma-ket mag‘lubiyatga uchraydigan bo‘lib qoladi.
0‘yinda mustahkam birlashgan, do‘stona munosabatda bo‘lgan jamoaning g‘alabaga erishishi oson bo‘lishini sport mutaxassislari juda yaxshi tushunadilar. Sport mashg‘uloti va musobaqalar jarayonidagi nizolar, ziddiyatlar, to’qnashish holati sportchining qobiliyatiga, xulq- atvoriga va ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir qiladi. Buning uchun sportchilarda muloqot malakalarini o'stirish va to‘qnashish holatida o‘zining xatti-harakatlarini nazorat qila bilish, faollik va o‘ziga ishonch kabi ijobiy irodaviy sifatlarni rivojlantirib borish zarur. Murabbiylar sport jamoalaridagi o‘zaro munosabatlarni yaxshi yo‘lga qo‘yish, sportchilarda ijobiy xulq-atvorni shakllantirish uchun maxsus ijtimoiy- psixologik treninglar rejasini ishlab chiqishi lozim.
Sportchilarning o‘zaro munosobatlarida yuz beradigan to‘qnashuv holati insonning boshqa faoliyat turlarida kechadigan ziddiyatlardan o‘zining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Sportchilardagi bu xususiyatlar kamdan kam hoiatlardagina ochiqchasiga yuzaga chiqadi. Agar nizolar to‘g‘ri aniqlansa va oshkora xolislik bilan bartaraf etilsa, salbiy his-tuyg‘ular pasayadi, jamoa a’zolari o‘rtasida mustahkam birlik vujudga keladi. Natijada o‘yinchilar o‘rtasida ko‘tarinki kayfiyat, g‘alabaga bo'lgan intiluvchanlik va ishonch oshadi.
Jamoa a’zolari o‘rtasidagi ziddiyatlarning oldini olish va uni bartaraf qilish sport amaliyotida quyidagi ijtimoiy-psixologik omillarga ham bog‘liq: 1) to‘qnashuvda ishtirok qilayotgan sportchining shaxsiga; 2) qarshilik ко ‘rsatuvchi tomonning tutgan о ‘mi (sportchining ziddiyatdagi «Men» yoki «Biz», yci ’ni shaxs, guruh, jamoa ekanligijga; 3) ziddiyatlarning paydo bo ‘lishida atrof-muhitning ta ’siriga; 4) ziddiyatlarni hal etishda psixotexnologiyaning о ‘rniga kabilar.
Jamoa sportchilarining o‘zaro munosabatlarida paydo bo‘ladigan ziddiyatlarning oldini olishda sportchilar bilan tashkil etiladigan trening xizmatini quyidagi besh bosqichga ajratdik:

1. 
   bosqich. Ziddiyatlarning murakkabligi va qiyinligiga e’tiborni qaratish. Bunda ziddiyatlarning kelib chiqish sabablarini o‘rganish uchun har bir sportchini psixologik bilimlar bilan qurollantirish, shaxs sifatida sportchining kuchli va zaif tomonlarini hisobga ola bilish lozim.
   
2. 
   bosqich. Ziddiyat to‘siqlarini bartaraf etish. Bu bosqichda sportchining ziddiyat to‘siqlarini yengishi, uning shaxsiy xususiyatlariga, sportdagi tajribasiga, xarakteriga, fe’l-atvoriga, temperamenti (mijozi)ga bog‘liqligini nazardan qochirmaslik kerak.
   
3.