Y. Hamrayeva O‘zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi

UNLI FONEMALARGA QIYOSIY TAVSIF


A unlisi. Bu tovush har ikkala tilda ham bo'g'inning barcha tiplarida kela oladi. Rus tilida bu tovushni talaffuz qilishda og'iz o'o’rtasida keng bo'shliq hosil qilinadi, til uchi o’zbek tilidagiga nisbatan biroz orqaroqda bo'ladi, shuning uchun rus tilidagi a qattiqroq talaffuz qilinadi.
O va o’. O unlisi o’zbek tilida ham, rus tilida ham har qanday bo'g'inda uchraydi. Ammo o’zbek tilidagi o talaffuz jihatidan rus tilidagi o dan ancha farq qiladi. O’zbek tilida bu tovush tilning tik harakatiga ko'ra quyi keng, labo’larning ishtirokiga ko'ra esa kuchsiz labo’langan unlidir. Biroq o’zbek tilida o rus tilidagi o ga qaraganda ochiqroq va cho'ziqroqdir. Og'izning ochilish darajasi va tilning holatiga ko'ra bu unli a unlisiga yaqin bo'lgani uchun ruslar o’zbekcha so'zlarni aytishda bu tovushni a tarzida talaffuz qilishadi: qozon-казан, bozor-базар, Toshkent-Ташкент kabi. Turli fonetik pozitsiyalarda bu unli o’zbek tilidagi boshqa unlilar kabi turlicha talaffuz etiladi. Xususan, chuqur til orqa undoshlari qurshovida uning orqa qator (qattiq) ottenkali varianti ( qozi, hokim, holis, g’oz) yuzaga kelsa, til o'o’rta y yoki sayoz til orqa k, g undoshlari bilan yondosh kelganda uning old qator ottenkali (yumshoq) varianti ( komil, kotib, yodgor) hosil bo'ladi.
И, i va ы. Rus tilidagi и fonemasi nutqda quyidagicha talaffuz qilinadi: tilning o'o’rta qismi tanglayga tomon ko'tariladi, bunda til uchi pastki qatordagi tishlarga tegib turadi. Bu fonema rus tilida asosan so'z boshida yoki yumshoq undoshlardan keyin yoxud unlilardan keyin keladi. O’zbek tilidagi i ham ko'p holatlarda, asosan arab tilidan o'zlashgan so'zlarda, rus tilidagi so'z boshida urg'usiz kelgan i ga o'xshash talaffuz qilinadi. Masalan: ivimoq-Иван, idish-идёшь, istak-истерика, imkon-иметь. Shuningdek, arab tiliga xos –iy qo'shimchasi bilan tugallanadigan so'zlarda ham rus tilidagidek talaffuz qilinadi: ilmiy, zamonaviy, markaziy, Navoiy. O’zbek tilida i so'z boshida urg'uli bo'g'in hosil qilmaydi. Rus tilida esa bunday pozitisiyada kelgan и unlisi o’zbek tilidagiga qaraganda kuchliroq, cho'ziqroq va yumuqroq talaffuz qilinadi: иней, имя, индекс, изгородь va hokazo.