Xususiyatlari va falsafiy tahlili

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 2 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021= 5.423 
251 
w
www.oriens.uz
2021
 March 
 
mavjudot hisoblanganligi sababli tabiatda alohida o‘rin egallaydi va hayvonot olami 
vakillaridan ijobiy tomonlari bilan ajralib turadi. Aql tufayli u tabiatning tasodifiy va 
kutilmagan kuchlariga kifoya qiladigan ta’sirdan holi va o‘zining nazariy va amaliy 
amallarini “donishmandlik tarozisi” talablariga bo‘ysundiradigan shaxsga aylanadi. 
Aynan inson aqli mavjudligi boisidan uning hayoti hayvonot olami yashash 
tarzidan tubdan farq qilib, anchagina mazmunli, yaxshi va turfa xil bo‘ladi. Ilmga 
bo‘lgan ishtiyoq, mehnat faoliyati, maqsadga erishishga bo‘lgan insonlarning abadiy 
intilishi aql, donishmandlik quvvati bilan bog‘liq. Shu munosabatda inson nafaqat 
ajoyib tashqi qiyofa, yuksak axloqiylik sohibi sifatida maydonga chiqadi, balki 
yuksak axloqli fazilatlar ijodkori ham hisoblanadi
6
. 
MUHOKAMA
Mutafakkirning asarlarida, jumladan, “Tadbir-e manzil” da inson tabiati avval 
boshdan fazilatli yoki axloqsiz bo‘lishi mumkin emasligi haqidagi muhim fikr 
ta’kidlanadi. Odamlar avvaldan tayyor shaxsiy sifatlar, odatlar va ko‘nikmalar bilan 
tug‘ilmaydilar, balki ularni shaxsiy tajriba, o‘ziga o‘xshashlarning tajribasi, ilgarigi 
avlodlarning an’analari, ta’lim va tarbiya jarayonida zaminiy shiddatli hayot 
mobaynida shakllantiradilar. Ta’lim-tarbiya yo‘li bilan boshqa odamlar ta’siri ostida 
odam yoki maqtaluvchi axloqiy fazilatlarni orttiradi, yoki “yaramas do‘stlar”, ya’ni 
salbiy odat, fe’l-atvor va his-tuyg‘ularning sub’ektiga aylanib qoladi. Bu o‘rinda 
qaysidir ma’noda qonun kuchiga ega bo‘lgan odatning ahamiyati ham kam emas. Bu 
shunday holatki, odam o‘zida maqtaluvchi ijobiy fazilatlarni shakllantirishi qanchalik 
qiyin bo‘lsa, shakllanib bo‘lgan yomon salbiy sifat va odatlardan qutulish shunchalik 
mushkul. 
Biroq yaramas odatlardan qutulish jarayonida inersiya lahzasining mavjudligi 
axloqiy takomillashuvga xuddiki ta’lim-tarbiyaning chegarasizlik imkoniyati kabi 
chegara bo‘lib xizmat qilmasligi mumkin. Shuning uchun Ibn Sino bolalarni juda 
yoshligidan tarbiyalash lozimligini uqtiradi. O‘z davrining an’analariga muvofiq, Ibn 
Sino ta’lim-tarbiyani Qur’oni Karimni o‘qishdan, dinni anglash va grammatika 
qoidalarini o‘rganishdan boshlashni taklif qiladi. 
Darvoqe, shuni ta’kidlash kerakki, alloma odamlar o‘rtasidagi mavjud 
notenglik haqida gapira turib, bunday holatni jamiyatning tabiiy holati hisoblaydi. Ibn 
Sino fikriga ko‘ra, jamiyatning barcha a’zolarini qashshoq va hech vaqosi yo‘q 
kishilarga aylantirish ham, barchani hukmron kishilarga aylantirish ham tasavvur 
qilib bo‘lmaydigan ijtimoiy falokatga olib kelardi. Bundan tashqari, u xizmatkorning 
mehnatidan foydalanishni to‘lig‘icha normal holat hisoblaydi, chunki buningsiz 
6
O‘sha joyda. 

---