Xususiyatlari reja: 1

faoliyatning asosiy

sohalariga quyidagilar kiradi:

• -elektron marketing (Internet-marketing);

• -elektron magazinlarni tashkil qilishni moliyalashtirish, shuningdek ularni
• sug‘urta qilish;

• -buyurtma olish, tovarni sotish va to‘lovdan iborat biznes operatsiyalari;
• -bir nechta kompaniya tomonidan yangi mahsulot yoki xizmatni birgalikda
• ishlab chiqish;

• -mahsulotni birgalikda ishlab chiqarishni tashkil qilish;

• -biznes ma’muriyati (soliqlar, bojxona, ruxsatlar, konsessiyalar va h.k.);
• -transport xizmatlari, yuk tashish texnikasi va ta’minot usullari.
• Tadbirkorlik faoliyati O‘zbekistonda ko‘p asrlik tarixga ega. O‘zbekiston
• katta hajm iqtisodiy resurslarga ega bo‘lgan lekin, o‘z sanoatga sarflashdan
• manfaatdor bo‘lmaganlar. Ular xom ashyo xarid qilib, tayyor mahsulotoarni
• respublikaga olib kelganlar.

• SHunga qaramasdan, XIX asrning oxirlarida tadbirkorlikning bozor shakli
• rivojlana boshladi. Sanoat, bank, savdo kapitali vujudga keldi. Marg‘ilonda 1868
• yilda birinchi bo‘g‘ dvigateli bilan ishlaydigan sanoat korxonasi ishlay boshladi. XX
• asrning boshlarida bu erdagi tadbirkorlarning shuhrati boshqa davlatlarga ham
• yoyildi.

• Jumladan, O‘zbekistonda Doitboy Xo‘jaev, Fo‘zailov, Qalandarov,
• Xokimboev, Abdullaev, Davidov kabilarning tadbirkorlik faoliyati monopoliya
• darajasiga ko‘tarildi. Lekin ularning egalari chet elliklar edi (Eron va O‘rta Osiyo
• davlatlari bilan aloqalarni amalga oshiruvchi Moskva savdo-sanoat uyushmasi, aka-
• uka SHlossberglar uyushmasi, Emil Sindel hissadorlik jamiyati va h.z.). Mazkur
• firmalarning ko‘plab filiallari bo‘lib, ular paxtani qayta ishlash bilan
• shug‘ullanganlar.

• 1912 yilda mavjud zavodlarning 96 tasi chet el firmalariga qarashli bo‘lgan.

• Ularning ayrimlarigina chet ellik tadbirkorlar bilan raqobat qila olgan. Lekin shunga
• qaramay vatandoshlarimiz o‘ziga yarasha yutuqlarga erishgan.

• SHu o‘rinda tabiiy savol tug‘iladi. Tadbirkorlik faoliyati nima? Bizneschi?
• Tadbirkor deganda, o‘z mablag‘i yoki qarzga olingan mablag‘ hisobiga tavakkal ish
• yurituvchi shaxs faoliyati tushuniladi.“Siyosiy iqtisod” ensiklopediyasida
• “tadbirkor” tushunchasi haqida ma’lumot berilmagan, lekin tadbirkorlik daromadi
• haqida ma’lumot, unda tadbirkorlik daromada xususiy ishlab chiqarish bilan bog‘liq,
• deb tushuntiriladi. YA’ni, unda notijorat, ijtimoiy tashkilotlar faoliyati tadbirkorlik
• faoliyatini o‘z ichiga olmaydi.

• Hozirgi kunda mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlari, biznes maktablarida
• o‘qitilayotgan “Ekonomiks” darsligi tadbirkorlik qobiliyati haqida gap ketadi. Bu
• faoliyat iqtisodiy resurs sifatida ta’riflanadi. Muallif faoliyat mohiyatini uning
• vazifalaridan kelib chiqib, yoritadilar:Tadbirkor – er, kapital va mehnatni
• uyg‘unlashtirgan holda mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni amalga
• oshirish jarayonida qo‘llashni o‘z zimmasiga oladi.Tadbirkor sham va katalizatorni
• yoquvchi, shu bilan birga, ishlab chiqarishni harakatlantiruvchi kuchi va vositachisi
• bo‘lib, iqtisodiy resurslarni faoliyat yuritish va foyda olishga sarflaydi. Tadbirkor
• – yangi mahsulotlar, yangi texnologiyalar, hattoki biznesni tashkil etishning yangi
• turlarini tijorat asosida amalga oshiradigan shijoatkor shaxs.

• Tadbirkor – murakkab masalalarni (faoliyat yuzasidan) o‘z zimmasiga
• oladigan shaxs. Tadbirkor – xatarga tik qaraydigan kishi. Buni yuqoridagi
• vazifalardan xam ko‘rish mumkin.

• Kapitalizm tizim tadbirkorlikni, foyda olishni kafolatlamaydi. Uning harakat
• va qobiliyati oxiri bankrot bilan tutashi mumkin. Qisqacha qilib aytganda tadbirkor
• vaqtini, mehnatini, faolligi va mablag‘ini (shaxsi, sherigi yoki hissadorlarning)
• xatarga ko‘yadi. Jan Batist Sey (1767-1832) kapitalistik xo‘jalikda tadbirkorlik
• faoliyatiga e’tibor bergan olimlardan biri hisoblanadi. Uningcha tadbirkor –
• shijoatkor, g‘ayratli, ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanadigan inson.
• Ingliz iqtisoschisi Xayek Fridrix Avgust birovlarning hohishiga bo‘ysunmaydigan,
• mustaqil ish yuritadigan, lekin kishilik jamiyati konunlariga zid ish yuritmaydigan

• kishilarni tadbirkor deb hisoblaydi. O‘zbekistonda amal qiluvchi qonunchilikka
• asosan tadbirkorlik faoliyati deb, tadbirkorlik faoliyati sub’ektlar tomonidan
• daromad olish maksadida o‘z mulklari miqyosida va tavakkalchilik asosidagi
• faoliyatiga aytiladi. Tadbirkor korxona egasi, sohibkor deb ta’riflansa Qodirov A .
• SHodmonov M.SH., Juraev T.J. darsliklarida «Tadbirkorlik – foyda olishga
• karatilgan faoliyat» deyiladi. Matveev V.G.: «Tadbirkorlik ist’emolchilarni har xil
• tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlaydigan turli xildagi faoliyat turi» - deb ta’rif
• beradi. Bizningcha tadbirkorlik faoliyati doimo foydaga qaratilmaydi. Ijtimoiy
• tashkilotlar, jumladan biz dissertatsiya ishida tahlil etgan biznes – inkubator
• faoliyatining maqsadi foyda emas. Qariyalar, etimxonalar qurgan kishini biz
• tadbirkor deb ataymiz. Hayriya ishlari ham tadbirkorlik xisoblanadi. Biz tadbirkor
• deganda o‘z mablag‘iga yoki qarz hisobiga tavakkal ish yuritadigan, shijoatkor,
• yangiilikni tezda ilg‘ab oladigan, jamiyatga foyda va naf keltiradigan kishilarni
• tushunamiz.

• Olimlarning fikrlaricha dunyoda mavjud bo‘lgan insonlarning 15-20% gina
• tadbirkorlik faoliyati bilan shung‘ullana oladi. Amerikaliklar tadbirkorlikni
• mamlakatning oltin fonda deb hisoblaydilar.

• «Tadbirkor» va «biznes» tushunchalari o‘rtasida nazariy jihatdan farq
• bo‘lsada, amaliyotda ular o‘rtasida farqni ajratish qiyin.

• Biznes – «ish», «faoliyat» tushunchasini ifodalaydi, uning o‘ziga xos
• xususiyati bor. Tadbirkorlik qonun doirasidagi faoliyat hisoblansa, biznes – qanday
• bo‘lishidan qat’i nazar, pul topishga karatilgan faoliyat hisoblanadi.

• Tadbirkorlik ilmining asoschilari deb R.Kantilon, A.Smit, J.B.Sey, D.Klark,
• Y.SHumpeter, F.Xayek kabilarni aytib o‘tish mumkin .

• “Tadbirkor” tushunchasini birinchi marta XUSH asr boshida iqtisodiyot
• nazariyasiga ingliz iqtisodchisi R.Kantilon (1680-1734) kiritgan. U tadbirkor
• sifatida muayyan bahoda o‘zgalarda tovarlar sotib olib, uni ma’lum baholarda sotib,
• belgilanmagan miqdorda daromad oluvchi kishi deb qaraydi, tadbirkorlikning
• muhim tavsifiy xususiyatlaridan biri sifatida tavakkalchilikni ajratib ko‘rsatadi.
• Tadbirkorlik tashabbuskorlik faoliyati bo‘lib, shaxsiy moddiy mas’uliyat

• asosida foyda olishga yo‘naltirilgan. Foyda, daromad va xarajatlar ayirmasi
• bo‘lganligi uchun ham tadbirkorlikni biznes deb atash mumkin, ammo biznesning
• maqsadi har doim ham foyda olish hisoblanmaydi.

• Biznes bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari orasidagi munosabatlarni
• qamrab oladi, faqat ishbilarmonlarning emas, balki iste’molchilarning, yollangan
• ishchilarning, davlat tizimi xizmatchilarining hatti-harakatlarini ham o‘z ichiga
• oladi. Bu holatda, biznes so‘zining sinonimlari bo‘lib, ma’lum ma’noda, tijorat,
• savdo-sotiq kabi tushunchalar hisoblanadi. Umumiy ko‘rinishda, biznes —
• kishining bozor munosabatlari tizimidagi ishchanlik faolligi.

• Tadbirkorlik faoliyati biznesning bir shakli sifatida namoyon bo‘ladi, uning
• turli sohalarida amalga oshiriladi. «Tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonunga asosan,
• tadbirkorlik — fuqarolarning foyda yoki shaxsiy daromad olishga yo‘naltirilgan
• mustaqil, tashabbuskor faoliyati bo‘lib, u fuqaroning o‘z nomidan, o‘zining
• tavakkalchiligi bilan hamda o‘zining yoki yuridik shaxsning (korxonaning) mulkiy
• javobgarligi asosida amalga oshiriladi. SHunday qilib, tadbirkor to‘la yoki qisman
• moddiy mablag‘ga yoki moliyaviy resurslarga ega bo‘lgan g‘ayratli inson bo‘lib, u
• ushbu resurslarni o‘z ishini (biznesini) tashkil qilish uchun ishga soladi. Uning
• tomonidan bunyod etilgan firma (tashkilot, shirkat, korxona) mamlakatdagi taraqqiy
• etayotgan kichik biznesning bir qismiga aylanadi. Dunyo amaliyotida hozirgi
• kungacha katta va kichik korxonaning ajratib beruvchi yagona mezon
• o‘rnatilmagan, ular bir-biridan ajratuvchi alohida belgilarini aniqlash
• korxonalarning muhim sohalari bo‘yicha umumiy belgilari katalogini bunyod etish
• orqali amalga oshirilmoqda. Jamoaviy, shirkat, oilaviy, xususiy korxonalar, firma va
• boshqa yuridik maqomga ega bo‘lgan korxonalar katta yoki kichik korxonalar
• bo‘lishi mumkin. Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy faoliyatdir.
• Boshqacha qilib aytganda, u muayyan ijtimoiy-iqtisodiy natijaga erishish maqsadida
• tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni tashkil etish bo‘yicha
• mulkdorlar yoki ularning vakillarini ongli va maqsadli iqtisodiy faoliyatdir.
• O‘zbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlash
• to‘g‘risida"gi Qonunida tadbirkorlikka quyidagicha ta’rif berilgan: "Tadbirkorlik -

• mulkchilik sub’ektlarining foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy
• javobgarlik asosida amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat
• ko‘rsatishidir".

• Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash siyosati – tadbirkorlikni qo‘llab-
• quvvatlashning nazariy asoslari konsepsiyasi, dasturlari, amalga oshirish
• mexanizmi, yo‘llari, yo‘nalishlari, vositalari, usullari, chora- tadbirlari majmui.
• Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash tizimi tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash siyosati,
• dasturlari, mexanizmi va ularni amalga oshirishni tashkil etishni ta’minlashga
• mas’ul davlat organlari va nodavlat tashkilotlari majmui hisoblanadi.
• Tadbirkorlikning mohiyati quyidagilar orqali oydinlashadi:

• -tadbirkorlikning

• sub’ekti

• kim

• bo‘lishi

• mumkin?

• O‘zbekiston

• Respublikasining Konstitutsiyasi va «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik
• to‘g‘risida» gi Qonunga muvofiq, balog‘at yoshiga etgan har bir fuqaro o‘z mulki
• asosida yoki mulk egasining vakolati asosida o‘z ixtiyori bilan Qonunga zid
• bo‘lmagan faoliyat turi bilan shug‘ullanishi mumkin;

• -yuqoridagi ta’rifda tadbirkorlikning yana bir tomoni, mazmuni ifoda etilgan
• bo‘lib, u mazmunan boy, xilma-xil ko‘rinishga ega. Tadbirkorlik faoliyatini tanlash,
• uni tashkil etish va rivojlantirish mohiyatan davlat, jamiyat ahamiyatiga molik ish
• bo‘lmasdan, balki erkin tanlanadigan faoliyatdir.

• Tadbirkorlik faoliyatining uch turi va unga mos ravishda tadbirkorlarning 3
• guruhini ko‘rsatishish mumkin:

• 1. YAngi mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat loyihasini tashkil etish.
• Tadbirkorlikning bu turi bilan intellektual mulk egalari - innovatsiya tadbirkorlari
• shug‘ullanadi.

• 2. Ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar, tovarni
• sotish, qayta sotish va tijorat ishlarini tashkil etish bilan shug‘ullanuvchi
• tadbirkorlar.

• 3. Maqsad jihatidan tadbirkorlikning quyidagi ikki turini ajratish mumkin:
• a) foyda olishni, iqtisodiy samaraga erishishni maqsad qilganlar;
• b) ijtimoiy samaraga (masalan, tabiat muhofazasi, yosh avlod tarbiyasi,

• sog‘liqni saqlash) erishishni maqsad qilganlar.

• Tadbirkorlarga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat:
• -SHug‘ullanayotgan soha bo‘yicha ilm, bilimga egalik.
• -Tavakkalchilikka asoslangan qarorlar qabul qilish bo‘yicha tashabbuskorlik
• qobiliyati.

• -Iqtisodiy jarayonlar haqida chuqur fikrlay olish.

• -Qonunlarga itoatkorlik.

• -Innovatsion faollik.

• -Maqsad sari intiluvchanlik.

• -Tashkilotchilik.

• -Tejamkorlik.

• -O‘z so‘zining ustidan chiqish.

• -Ruhiy poklik va halollik.

• Bozor iqtisodiyotining muhim prinsipi iqtisodiy tanlov bo‘lib, bunga ko‘ra,
• eng tadbirkor, eng ishbilarmon, eng yaxshi ishlab chiqaruvchi, eng yaxshi xizmat
• ko‘rsatuvchi raqobatda yutib chiqadi. Iqtisodiy tanlovning o‘zi bo‘lishini belgilaydi.
• Totalitar iqtisodiy tizimda tanlov bo‘lmaganidan daromadlar bir tekisda taqsimlanib,
• kishilarni iqtisodiy jihatdan tenglashtirishga intilish etakchi o‘rinda turadi, boy
• bo‘lish taqiqlanadi, daromadlar ma’lum miqdor bilan cheklanadi. Natijada, yashirin
• iqtisodiyot vujudga keldi.

• Tadbirkorlik bozor iktisodietiga xos iqtisodiy faoliyatdir. Boshkacha
• aytganda, u muayyan ijtimoiy-iqtisodiy natijaga erishish maqsadida tovarlar va
• xizmatlarni ishlab chikarish va ayirboshlashni tashkil etish buyicha mulkdorlarning
• yoki ular vakillarining ongli va maqsadli iqtisodiy faoliyatidir. “Tadbirkorlik va
• tadbirkorlar faoliyatini kafolatlash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi
• qonunida tadbirkorlikka kuyidagicha ta’rif berilgan: “Tadbirkorlik-mulkchilik
• sub’ektlarining foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarlik asosida
• amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishdir”.
• Bozor iqtisodiyoti sharoitida katta e’tibor beriladigan omillardan biri
• tadbirkorlik qobiliyatidir.

• Tadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi
• kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo‘shilishini ta’minlaydigan,
• tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan,
• javobgarlikdan qo‘rqmaydigan kishilarga aytiladi. Bu xislatlar majmui esa
• tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi.

• Tadbirkorlikning mohiyati kuyidagilar orkali yanada oydinlashadi:
• Birinchidan, tadbirkorlikning sub’ekti kim bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston
• Respublikasining Konstitutsiyasi va O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik
• to‘g‘risidagi Qonunga muvofik balogat eshiga etgan xar bir fukaro o‘z mulki
• asosida eki mulk egasining vakolati asosida o‘z ixtier etgan Qonunga zid bulmagan
• faoliyat turi bilan shugullanishi mumkin.

• Ikkinchidan, yukoridagi ta’rifda tadbirkorlikning yana bir tomoni mazmuni
• ifoda etilgan bo‘lib, u mazmunan boy, xilma xil kurinishiga ega. Tadbirkorlik
• faoliyatini tanlash, uni tashkil etish va rivojlantirish moxiyat jixatidan davlat,
• jamiyat axamiyatiga molik ish bulmasdan, balki erkin tanlanadigan faoliyatdir.
• Tadbirkorlik faoliyatining uch turi va unga mos ravishda tadbirkorlarning 3
• guruxini aloxida ko‘rsatish mumkin:

• -yangi tovar yoki xizmat loyixasini tashkil etish. Tadbirkorlikning bu turi
• bilan intellektual mulk egalari innovatsiya tadbirkorlari shugullanadi;
• -ishlab chikarishni tashkil etish bilan shugullanuvchi tadbirkorlar;
• -tovarni sotish, qayta sotish va tijorat ishlarini tashkil etish bilan
• shugullanuvchi tadbirkorlar.

• Uchinchidan, maqsad jixatidan tadbirkorlikning ikki turini:

• a) foyda olishni, iqtisodiy samaraga erishishni maqsad kilgan;
• b) ijtimoiy samaraga (masalan, tabiat muxofazasi, yosh avlod tarbiyasi,
• soglikni saklash) erishishni maqsad kilgan turlarini ajratish mumkin.
• Tadbirkorlarga xos xususiyatlar kuyidagilardan iborat:

• 1. SHugullanaetgan soxa buyicha ilm, bilimga egaligi.

• 2. Tavakkalchilikka asoslangan qarorlar qabul kilish buyicha tashabbuskorlik
• kobiliyati.

• 3. Iqtisodiy jaraenlarni chukur fikrlay olish.
• 4. Qonunlarga itoatkorligi.

• 5. Innovatsiyachilikning faolligi.

• 6. Maqsad sari intiluvchanlik.

• 7. Tashkilotchilik.

• 8. Tejamkor bo‘lishi.

• 9. O‘z so‘zining ustidan chikish.

• 10. Ruxiy poklik va xalolligi.

• 11. O‘z jamoasi uchun ko‘rashuvchanlik.

• Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi:
• -Mulk munosabatlarining uygunlashuvi. Bozor iktisodieti sharoitida mulkiy
• munosabatlar uch jixat bilan belgilanadi:

• -egalik kilish, ya’ni mulk egasi sifatida mulkka to‘la xukumronlik kilish: sotish,
• ijaraga berish, xadya etish;

• foydalanib turish, ya’ni mulk egasining nazorati asosida ma’lum shart va to‘lov
• evaziga mulkdan vaktincha foydalanish;

• operativ tezkor boshkarishni, yangi mulk egasining nazorati ostida resruslarni
• taksimlash va ishlab chikarishni tashkil etish buyicha mulkni boshkarish huquqini
• joriy etish.

• Tadbirkorlarga o‘z kobiliyatini to‘la namoen etish uchun quyidagi iqtisodiy
• erkinliklarning berilishi:

• - maxsulot assortimenti turlarini ava ishlab chikarish usulini tanlash erkinligi;
• xamkorliklarngi mustakil tanlash;

• -mablaglarni qonunga zid bulmagan soxalarga mustakil sarflash erkinligi va x.k.;
• 1. Bozorning ochikligi, ya’ni tovarlar, sarmoyalar, ma’lumotlar, ish kuchi,
• xom ashe xarakati uchun sun’iy goyalarning yukligi.
• 2. Bozor infratuzilmasining mavjudligi.

• Bunga kuyidagilar kiradi:

• -tijorat banklari;

• -tovar, fond, mexnat, valyuta birjalari;

• -tijorat tavakkalchiligi va mulk sug‘urtasi;

• -ma’lumot va reklama manbalari, ommaviy axborot vositalari, aloqa

• vositalari;

• -ekspert byurolari, sertifikat markazlari, bojxonalar, soliq nazorati
• tashkilotlari, arbitrajlar va x.k.

• 5. Tadbirkorlik uchun huququiy kafolatning mavjudligi, ya’ni tadbirkorlikni
• ximoyalovchi Qonunchilikning mavjudligi.

• 6. Yangi korxonalarga kadrlar tayyorlash, kredit olish, soliq to‘lash, tabiiy
• boyliklardan foydalanish buyicha davlat tomonidan berilgan imtiyozlar va x.k.