Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
yil 20
-
avgustda Marg’ilon shahrida mahalliy 
“Shuroyi Islom” tashkiloti faollari yig’ilishi federalistlar firqasi shubasi tuzish 
munosabati 
bilan 
qabul 
qilingan 
qarorining 
4
-
bandida 
quyidagilar 
yozilgandi:“Millatning yigirma yoshga etub aqliyat paydo qilg’on har bir farzandi: 
er bo‘lsun, xotun bo‘lsun,–sinf, din va mazhab ayrimasiga boqmasdan saylamak va 
saylanmak haqiqatga moyildir”. 
1917 yilgi fevral voqealaridan keyin Turkiston jadidlarining xotin-qizlar 
muammosi borasidagi faoliyatlari ancha kengaydi. Chunki muvaqqat hukumat 
dasturiga ko‘ra mamlakat milliy o‘lkalarida, xususan, Turkistonda ham barcha 
aholiga ilk bor saylash, shahar dumasiga saylanish imkoniyati berilgan edi. 
Shuning uchun ham Turkiston jadidlari vaqtli matbuot sahifalarida o‘z maqola va 
chiqishlarida xotin
-
qizlarning saylov jarayonida faol ishtirok etishi, siyosiy 
mustaqillik va demokratiyani joriy etish bilan bog’liq ishlar, ko‘p partiyaviylikning 
va keng jamoatchilik faolligining o‘ta zarurligi, ular o‘rtasidagi kelishmovchiliklar 
va qarama
-
qarshiliklar salbiy oqibatlarini targ’ib etdilar. Turkistonda musulmon 
xotinlarining saylov ishlarida ishtiroklari juda og’ir edi. Holbuki, “xotinlarning 
saylovga ishtiroklari Turkiston musulmoni uchun hayot-mamot masalasidir”,.–
deydi Zakiy Validiy
50
. U xotin
-
qizlarning saylovda ovoz berishlari katta 
ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi va M. Behbudiy, A. Fitrat va H Muyinlar 
qatori bu vazifalarni amalga oshirishga harakat qiladi. Shuningdek, musulmon 
xotin-qizlarning 
saylovda 
qatnashishlarining 
ahamiyatini 
M. 
Behbudiy 
quyidagicha yozadi: Toshkent shahrida 48 ming ruslar va askarlar bor, Bunga 
49
Шамс Нажмий. Сайлов муносабати ила хотунлар масаласи. //1917.25 июл.
50
Валидий Заки. Сайловда мусулмон хотин –қизларнинг иштироки. // Кенгаш. 1917 .25 июл.

---

54 
nisbatan 44 ming musulmon erkaklar va 39 ming musulmon ayollar yashaydi. 
Agar saylovda ayollar ishtirok qilishmasa, albatta, ruslar saylovda muvaqqiyatga 
erishishlari mumkin. 
Shuning uchun M. Behbudiy Ulamo jamiyati a’zolarini bu masalaga 
jiddiyroq munsobatda bo‘lishlarini juda ko’p takrorlaydi. Chunki ulamochilar 
saylovda musulmon xotin-qizlarning ishtirok etishlariga qarshi chiqib, hatto, 
ayollarni erkaklarga qo‘shilmagan holda, alohida saylov uchastkalarining tuzilishi 
xususida ham bir fikrga kelmagan edilar. Maqolada M. Behbudiy sho‘rodagi 
ziyolilar “Ulamo” jamiyatiga bir kecha-kunduz muhlat berib, ayollarni shariat 
asosida saylovda qatnashishlariga qat’iy javob berishlarini talab qilgani, lekin hozir 
javob olinmaganligi haqida ham o‘z fikrlarini yozgan
51
. 
Bu haqida Abdurauf Fitrat quyidagilarni yozgan edi: “Mana endi eski 
hukumat bitdi, eski adolatsizliklar ko‘tarildi, yangi hukumatimiz xalq, 
hukumatidir. Xalq istaklarini bajo keltiradigan hukumatdir. Shahar ishlarini o‘z 
qo‘limizga topshirmoqchi bo‘ldi, shaxhar Dumasiga vakillar ta’sis qilmok. uchun 
saylov belgilandi. Yosh, qari, boy, qashshoq , er- xotun, 20 yoshdan yuqori bo‘lgan 
butun odamlar bu saylovga kelib ovoz bersinlar dedi. Shahar Dumasiga rusdan 
musulmondak, juhudan (har millatdan) o‘z sanog’iga qarab vakillar olurlar, qaysi 
millatlarning vakillari ko‘proq bo‘lsa, shahar Dumasi shu millat foydasigaga qarab 
ish qilur... Shahar dumasining ahamiyatini bilsak o‘z shahrimizning ixtiyori o‘z 
qo‘limizga olmoqchi bo‘lsak, boshqa ishlarimizni qo‘yib saylov kuni, saylov 
yeriga kelurmiz, shahar Dumasiga o‘z vakillarimizni ko‘proq, kirgizurmiz”
52
. 
A. Fitrat so‘zlaridan shuni bilish mumkinki, jadidlar o‘zbek xalqlariga xos, 
milliy xususiyat bo‘lgan tinch yo‘l bilan jamoatchilik murojaati orqali, Dumadagi 
bahslar yo‘lidan borib, xotin-qizlar muammolarini hal qilamiz degan niyat bilan 
harakat qilganlar. Chunki xotin-qizlar jamyatning har bir sohalarida faoliyat 
ko‘rsatishlari teng huquqli bo‘lishlari kerakdir. 
51
Беҳбудий М. Марказий Шўромизда // Ҳуррият. 1917 3июл
52
Фитрат. А. Сайлов яқинлашди. Ҳуррият.1917. 11 август.

---

55 
Jadidlarning g’oyalariga ko‘ra o‘lka xotin-qlzlarini jamiyatning teng va 
haqiqiy a’zosiga aylantirishning birdan-bir yo‘li ularning ma’naviy va ma’rifiy 
ravnaq etishidadir, tabiat ato qilgan imkoniyatlardan unumli foydalanishdadir. Shu 
bilan birgalikda, ular yanada muhim shartlar sifatida milliy matbuotdan boshqa 
millatlar tajribasndan unumli foydalanishni, maktablar, jamiyatlar, kutubxonalar va 
qiroatxonalar joriy etishni tavsiya etganlar. Shuni qayd etish joizki, musulmon 
xotin- qizlarning shahar Dumasiga bo‘ladigan saylovlarda qatnashishi masalasiga 
bo‘lgan munosabat milliy demokratiyaning o‘zida ham xilma
-
xilligicha qolgan edi. 
Misol uchun, Zaki Validiy “Saylovda musulmon xotin- qizlarning ishtiroki” nomli 
maqolasida Turkiston xotin-qizlarning saylovda ovoz berishlari katta ahamiyatga 
ega ekanligini ta’kidlaydi. Toshkentdagi “Shuroyi Islom”ning 1917 yil 19 iyunda 
bo‘lib o‘tgan yig’ilishida musulmon ayollarinig Duma saylovlarida qatnashishi 
to‘g’risidagi fikrlarda, agarda duma saylovlarida musulmonlarning ruslarga 
mag’lub bo‘lishlarini istamasalar saylovda musulmon ayollarining ishtiroki 
zarurdir–degan xulosalar qilingan. Shu bilan birga Toshkent ulomochilarining 
ayollarni paranji ila va alohida ayol komissiyalari huzurida erkaklarga 
qo‘shilmasdan bormoqlariga ishtiroki masalasini jadidlar vaqtli matbuot 
sahifalarida e’lon qilib turdilar, ularning javoblari rus va musulmon matbuotida 
e’lon qilinishi so‘raladi. Lekin bu xildagi murojaatga, Mahmudxo‘ja Behbudiy 
ma’lumotiga ko‘ra, o‘n marta qaytarilishiga qaramasdan, ulamochilar tomonidan 
javob olinmagan, Ulamochilarning bunday harakatlari 1917 yil 21 iyunda 
Andijonda bo‘lib o‘tgan “Shuroyi Islom”ning umumiy majlisida qattiq tanqid 
ostiga olinadi. Bu haqida andijonlik taraqqiyparvar Shams Najmiy: “Ajabo 
qachonlardan beri to‘y, aza, ma’raka, sir, ziyofat, mozorlarga chiqib yurgan 
xotinlarni ihtisob etmagan zotlar, endi o‘z dini va milliy huquqlarimizni qo‘lga 
keltirmok uchun ayollarning bunday odob va axloq doirasida saylovga 
qatnashmoqlariga ne qarshilik ko‘rsaturlar”.–deb hisoblaydi. Xotin-qizlarning 
davlat va jamiyat ishlariga jalb etish nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy, ma’naviy 
ahamiyatga ega ekanligini hikmatlarda ham tasdiqlaydi. “Yana bir narsani 
unutmangki, yurtni idora qilish , nimanidir bilib, shuning amaliyoti bilan mashg’ul 

---

56 
bo‘lish xotunlar ko‘nglini poklaydi, bolalari qoshida martabasini ortiradi” . Xotin- 
qizlarning qozilik vazifasini bajarishlari haqidagi masala o‘sha davrda shunchalik 
dolzarb ediki, hattoki mustamlakachilar manfaatlarini ifoda etadigan matbuot 
organlarining sahifalarida ham bunga munosabat bildirilgan. Hattoki, Ismoilbek 
Gasprinskiy xam “Doru r-rohat ”asarida ham amirning rafiqasi Xadichabonuning 
davlatni boshqarish ishlariga aralashishi, ayollar qozi (sudya) kabi turli vazifalarda 
ishlashi to‘g’risida yozar ekan, bu bilan xotin-qzlarning ijtimoiy faoliyatida 
erkaklardan kam ish bajarmasligini ko‘rsatadi”.–deb yozadi tadqiqotchi 
G.Rahimova. “Xotun kishi qozi bo‘la oladimi?” degan savolga bunga qarshi 
munosabatda bo‘lgan kishilar “Xotun kishining qoziligi mutlaqo durust emas, 
negakim aqli qoloq bo‘lgan uchun hukumat majlislarida erkaklarga muomila 
qilmoqni udasidan chiqmasa kerak”, deb javob beradilar. Lekin ba’zi 
taraqqiyparvar musulmonlar aytadurlarkim, “musulmon xotunlari xususida 
erkaklarga barobar bo‘lib qozilik mansabiga tayinlansalar,bo‘ladur ”degan fikr 
ham bor edi”. Bu intilishlardan ko‘rinadiki, Turkiston jadidlari mavjud tuzumning 
salbiy tomonlarini, ravnaq etish uchun g’ov bo‘layotgan nodonlik, xurofiy turmush 
sarqitlarini ochiqchasiga ko‘rsatib berganlar. Ular Turkistondagi vaqtli matbuot 
orqali ma’rifat, ilm-fan, ijtimoiy
-
iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotga erishish 
yo‘llarini asriy sharqona an’analarga, islom aqidalariga, zamonaviy va xalq 
manfaatiga moslab isloh qilishga chaqirishgan. 
Shuning uchun ham jadidlar musulmon xotin-qizlarini ozodlikka 
chiqarishga, teng huquqli bo‘lishga, shu bilan taraqqiyot yo‘liga, ilm-fan, 
ma’rifatga, dunyoviy ishlarni o‘rganishga chaqirganligi, undaganligi ularning 
xizmatlari beqiyosligini ko‘rsatardi. Eng asosiysi, erkaklar bilan teng huquqda 
jamoat ishlarida qatnashishlari, saylovlarda ishtirok etishlari uchun qilgan sa’y
-
harakatlari Turkiston ma’rifatparvarlarnning sharq mamlakatlarida birinchilardan 
bo‘lib intilganligini ko‘rsatardi. 
Shu o‘rinda buxorolik Zuhriddin Fathiddinzodaning quyidagi fikrlarini 
keltirish 
o‘rinlidir:“Ey,Turkistonlik Vatandoshlarim! Biz shuncha xotin-
qizlarimizga yomon ko‘z bilan qaraymiz. Biz shuncha xotunlarga nisbatan 

---

57 
shafqatsizlik va marhamatsizlik qilamiz. Yetar shuncha bu bechoralarni asorat 
zanjirida tutmoq, yetar jaholat chuquriga itarmoq. Agarda bizlar xotin-qizlarimizni 
bu holda ilm va tarbiyadan mahrum qilaversak, o‘zimizga zo‘r zararlar kelturamiz. 
Kelajak zamonlarda bulardan vujudga keladurg’on va bularning kuchog’ida 
o‘saturog’on ajdodlarimizning johil va nodon bo‘lishiga o‘zimiz sabab bo‘lurmiz, 
keling, endi g’aflat ko‘rpasini o‘zimizdan irg’itib, birlik va ittifoq ila bir millat 
an’analarini jaholat panjasidan qutkaraylik, adolat va insoniyat yuzasidan bu Vatan 
onalariga ta’lim beradigan maktablar ochib beraylik, Mana kelajagimiz. Saodat va 
baxtiyorligimiz shul xotin- qizlar tarbiyasiga kelib teriladur”
53
. Bu fikr ayollarning 
o‘zlari tomonidan ham qo‘llab-quvvatlangan edi: “Erkaklardan ko‘proq, qizlar 
uchun latga-puttalar uchun isrof qiladurg’on so’mlarimizni din va dunyo uchun 
kerakli bo‘lgan tarbiya va ta’lim yo‘liga sarf qilsang va bu bilan birgina bizlar 
uchun tartiblik maktab ochib bersangiz tamanno qilurmiz,” -deb ular otalaridan 
so‘raganlar. Orenburg shahridagi xotin- qizlar esa “Turkiston viloyatining 
gazetasi” orqali Davlat Dumasiga yuborgan arizalarida “Biz musulmoniya zaifalari 
uchun tamomiy odamizod huquqlarini talab qilgaysizlar!”–deb deputatlarga 
murojaat qilganlar. Lekin ko‘rib chiqilayotgan davrda Turkiston xotin-qizlarining 
o‘z huquqlarini himoya qilib, munosabat bildirishlari tabiiy hol bo‘lgan edi deb, 
aytib bo‘lmaydi. 
Chunki xotin-qizlarga nisbatan bo‘lgan g’oyaviy munosabatda jadidlar ko‘p 
qarshilikka uchraganlar. Hattoki, “ ziyolilar Shahar dumasi va ta’sis majlisiga 
ayollardan delegatlar yuborish masalasida dindorlar bilan kurash olib boradi. 
Markazda chaqirilgan umummusulmon qurultoyida Ubaydulla Xo‘jayev Turkiston 
ayollarini ozod qilish masalasini ko‘taradi, - deb, ma’lumot beradi Munavvarqori 
va davom etib, mahalliy ziyolilar ayollarni ozod qilish uchun kurashgan”. –
jadidlarning bu masalada asosiy yo‘nalishini ifodalab bergan XX asr boshida 
jadidlar Turkistonda ma’rifat, ilm
-
fan, madaniyat ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy 
jabhalarda kurash olib bordilar. Ular mahalliy xalqni ozodlikka, istiqlolga, 
mustaqillik uchun kurashga chorladilar. Shu yo‘lda musulmon xotin-qizlarning 
53
Фатҳиддинзода. З .Ҳуқуки нисвон .Садои Туркистон .1914. 10 декабр.

---

58 
erkaklar bilan teng huquqda bo‘lishlari, Turkistonning jamoat ishlarida 
qatnashishlari g’oyalarini ilgari surdilar, shundagina Turkiston ravnaq etishi, rivoj 
topishini uqtirganlar. Buning uchun vaqtli matbuot sahifalarida maqolalar e’lon 
qilinib, Turkiston milliy demokratlari, taraqqiyparvarlari, ma’rifatlarvarlari xotin-
qizlarning saylovlarda ishtirok etishlari, Turkistonning milliy ravnaqi, ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy rivojida qatnashishlarini qo‘llab quvvatlashga chaqirdilar. 
Demak, Turkiston ozodligi va mustaqilligi yo‘lida xotin-qizlarning madaniy 
va ma’rifiy jarayonlarda ishtirok ettirish ham jadidlarning e’tiboridan chetda 
qolmagan. Jadid mafkurasi ilgari surgan ayol, oila, jamiyat masalalari 
umuminsoniy muammolarni hal etishga qaratilgan edi.
Ma’rifatchilik sohasida 1900-1916- yillarida jadidlar harakatida jamiyatning 
barcha tabaqalarining ilg’or fikrli vakillari qatnashgan. Bu harakatda badavlat 
mulkdor kishilar Saidnosir Mirjalilov, Fayzulla Xo‘jayev, Fo‘ladboyvacha 
Zokirov, No‘shiravon Yuvoshev,Obidjon Mahmudov, Akobir Shomansurov, 
Ziyoli
-
muallim va mayda savdogarlar–Behbudiy, Munavvarqori, Avloniy, 
Abdusamatqori, Hoji Muin, Siddiqiy Ajziy, Hamza, Fitrat, Ashurali Zohiriy, 
ruhoniylar va muddarislar, ulamolar–Saidahmad Vasliy, Pirmuhammad A’lom, 
Shorahim domla Inoyatov, Sharifjon Hoji, hunarmand
-
ishchilar–Nizomiddin 
Xo‘jayev, Abdulla Badriy yuksak fazilat ko‘rsatdi. Ular ba’zi masalalarda 
munozarali qarama-qarshi fikrlarga ega bo‘lsalarda muhim siyosiy masalalarda 
yakdil edilar.
Turkiston jadidlarining otasi bo‘lgan Behbudiy millatning ko‘zini ochish , 
asriy qullik iskanjasidan ozod etish , yo‘llarini , avvalo, xalq ma’naviy jihatlarini 
o‘stirish bilan bog’ladi. Birnchidan,diniy, va dunyoviy bilimlarni mukammal 
o‘qitadigan yangi jadid maktablari tashkil etib, millatning kelajagi bo‘lgan 
farzandlarni komillik darajasiga ko‘tarish . Ikkinchidan, jurnallar tashkil qilib 
omma ongini oshirish, Uchinchidan, teatr turuppalari tashkil qilib, xalqning ba’zi 
yomon illatlarini fosh etib, madaniy oshirishni maqsad qilib oldi. 
Behbudiy bola tarbiyasida oilaning, maktabning rolini ko‘rsatar ekan, 
ularning jismoniy, geginik tarbiyasiga ham e’tibor qaratmoq lozim ekanligini 

---

59 
o‘qtiradi. Bunday qarashlarni uning “Hifzi sihat oila” ( oilaning salomatligini 
saqlash ) maqolasida bayon etadi. “Bolalarning yosh vaqtlaridan ishqiy g’azallar 
o‘qishlariga yo‘l qo‘ymaslik, kerak deydi. Ayniqsa, qizlar tarbiyasi haqida gapirib , 
bunda o‘ta ehtiyotkorlik lozim deydi. O‘n to‘rt yoshga to‘lgan qizlarni bu vaqatda 
nihoyat diqqat bilan o‘tkarib, ularni zohiriy va botiniy va tarbiyalarini hifzi sihat va 
shariat taklifig’a muvofiq etmoqlari kerak. Bu holda qizlarni vujudini quvvatsiz 
etadurgan har xiltaomlardan saqlab ham issiq liboslarni kiyg’izmoq kerak”.–deydi 
o‘z maqolasida. Behbudiy to‘y – marakalarga ketadigan befoyda pullarga bolalarni 
hukumat maktablariga berib, bu puldan talabalarni Makka va Madina, Misr, 
Istanbul va Rossiya dorilfunun va dorusanolarig’iga yuborilib, diniy , dunyoviy va 
zamonaviy odamlar yetishtirishni yoqlab chiqadi. 
Mahmudxo‘ja Behbudiy zamonasining barcha muammolari ustida bosh 
qotirar ekan , undan qutulmoq yo‘llarini ham axtaradi. Davrning muhim 
muammolaridan biri xotin –qizlar savodi masalasi edi. Xotin- qizlar ta’lim
-
tarbiyasi haqidagi fikrlar o‘sha davrning mashhur gazetasi “Turkiston viloyatining 
gazetasi ” da 1906-1910- yillarda o‘z aksini topgan. Tarqqiyparvar ziyolilar 
Turkiston kelajagi onalarimizning savodli bo‘lishi bilan bog’liq hodisa deb 
baholadilar. Shuning uchun xotin –qizlar savodini oshirish, ularni maktablarga, 
doilmuallimlarga tortish masalalari ko‘tarildi. Shunday mazmundagi e’tiborga 
sazovor maqolalardan biri “Turkiston viloyatining gazetasi ” da Fayzulla imzosi 
bilan “Xotunlarg’a ilm lozim”–degan maqoladur. Unda muallif: “Agar bizlar 
olima, muslimalar tarbiyasini ko‘rgan bo‘lsak, to norasida vaqtimizda aqlimizga 
odob va rivoji islom birlashgan bo‘lsa, qalbimizga jamiyat va diyonat hissi 
o‘rnoshg’on bo‘lsa, bilmak va bildirmakni ma’nisidan xabarimiz bo‘lsa, qanday 
yaxshi edi, degan bir armon bilan yozadi. Lekin ming afsuski,onalarimiz savodsiz, 
ular “tarbiyaaftol”ni bilmaydilar. Buning uchun ularni eng avvalo, o‘quv
-
o‘qituv 
ishlariga jalb etmoq lozim, deydi va bu masalada Turkistonning mashhur ulomasi 
Mahmudxo‘ja afandidan o‘z fikrlarini bildirishini kutamiz deb,maqolani 
yakunlaydi. Behbudiy ham Fayzulla afandiga o‘z vaqtida javob yozadi.Ayollarning 

---

60 
bilim olishlari albatta lozimligi haqida hadisi sharifdan “ilm olmoqqa intilish har 
bir musulmon va muslima uchun ham qarz ham farz ”
-
degan hikmatni keltiradi.
Ma’lumki, o‘sha davarda (XIX asr oxiri XX asr boshlari) Turkistonnig 
xotin-qizlari asosan uyda o‘tirar , savod chiqarmoqliklari ham faqat otinoyilar 
tomonidan tashkil etilgan uy maktablarida amalga oshirilar edi. Behbudiyning 
“Samarqand”gazetasida bosilgan “ Muslimalar uchun maktab ”sarlavhali maqolaga 
e’tibor beradigan bo‘lsak, xotin- qizlar savodxonligi yo‘lida ozmi
-
ko‘pmi bir 
qancha islohatlar amalga oshganiga yana bir bor amin bo‘lamiz.
Yana bir maqola muallifi Turkiyalik muallima Farziya Abdurashidovaning 
maqolasida shunday ma’lumotlar keltirilgan. “Janobi haqning inoyati ila bu yil 
qizlarga xususiy maktab ochdik va bu yil martdan boshlab, boshlan’gich shubaga 
qizlarni qabul qila boshladik deb xabar beradi va ushbu maktabga xorijdan ham 
talaba qizlar qabul qilinayotgani aytadi. Shu kungacha maktabga Rossiya, Misr, 
Hindiston kabi mamlakatlardan ko‘plab talabgor kelganini bildiradi. Muallif 
maqolasi so‘ngida “ushbu ishdan maqsadimiz foyda bo‘lmay, faqat jamiyati 
bashariyatga xizmat qilmoq va olami islomga tarbiyali va ma’lumotli onalar 
yetishtirmoqdir” –deb maqolasini yakunlaydi. Turkistonlik barcha qizlarni ushbu 
maktabga o‘qishga taklif etadi. 
Behbudiyning ayollarni ilmli qilish masalasiga ham ijobiy munosabatda 
bo‘lganligini yuqoridagi fikrlardan ham anglaymiz. Shuni ham qo‘shimcha 
qilishimiz mumkinki, Behbudiy o‘z qizi Parvinxonni dastlab, usuli jadidda , 
so‘ngra fransuz tilidan o‘qituvchi yollab , ushbu ilmni mukammal o‘rgatgan. 
Parvinxon ko‘p yillar Samarqand shahri yaqinidagi qishloqlarida yoshlarga shu 
fanidan dars beradi.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, jadid ziyolilari xotin
-
qizlarning 
ma’naviy salohiyatini oshirish uchun , avvalo, maktab ta’limini yo‘lga qo‘yish, 
ularga ta’lim berishda diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy fanlarni o‘qitish, 
dunyo yangiliklaridan xabardor qilish uchun esa gazeta , jurnallar nashr ettirib, 
jahon mamlakatlaridagi xotin
-
qizlarning qanday yutuqlarga erishayotganini 
ko‘rsatib,ularni o‘z haq-huquqini talab qila oladigan, siyosiy erkinliklarga ega 

---

61 
shaxs qilib tarbilashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydilar, zero, kelajak avlodning 
tarbiyasi birinchi navbatda shu xotin –qizlar qo‘lida edi. 

---

62