Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
yilgacha) 
2. Taraqqiyot (1905
-
1917) 
3. Bo‘linish (1917
-
1920)
Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelish tarixiga to‘xtaladigan 
bo‘lsak, yuqorida aytib o‘tganimiz bu be’vosita Ismoli Gasperali nomi bilan 
bo‘gliq. Ismoil Gasperali 1851- yilda Qrimning Bog’chasaroy yaqinida dunyoga 
keladi. Moskvada tahsil olib keyinchalik Fransiya vaTurkiyada yashaydi. 
I.Gasperali 1883 –yil chiqa boshlagan “Tarjimon” gazetasida o‘zining maorif 
sohasidagi amaliy dasturlarini e’lon qila boshlaydi. Va ularni amalga tadbiq etib, 
yangi usul maktablarini ochadi. “Tarjimon” gazetasi Rossiya hududidagi birinchi 
turk tilidagi gazeta edi. Gasperalining usuli jadid harkati o‘z mevasini bera 
boshladi.1904
-
yilga kelib Rossiyaning o‘zida 500 mingga yaqin shu turdagi 
maktablar ochildi. So‘ngra bu harakat Turkistonda ham keng yoyila boshladi. 
Ammo Turkiston Genaral
-
gubernatori Kaufman yangi maorif tizimini rus 
hukumati uchun tahlikali bilib,ularning o‘rniga rus-tuzem maktablari ochdiradi . 
Ziyolilar va aholining asosiy qismi “usuli jadid” maktabi ochilishi tarafdori edi. 
Shuning uchun ham I.Gasperali o‘z fikrlarini qog’ozga tushirib, rus hukumatiga, 
nusxasini esa general-gubernator N. O. Rozenbaxga jo‘natadi, lekin rad javobini 
oladi. Shundan keyin, Buxoro amiri Abdulahadga murojaat etib, yangi usuldagi 
maktablarni ochishga izn so‘raydi. Amir Abdulahad 1893
-
yil Rossiyaga sayohatida 
davomida Bog’chasaroyga ham kirib I. Gasperali bilan suhbat quradi va uni 
Buxoroga taklif qilgan. Shundan so‘ng 1893- yil may oyida Buxoroga keladi, safar 
chog’ida Samarqand va Toshkentda bo‘lib, madrasa tizimi talabga javob 
bermasligini aytib, N.Ostroumov bilan Turkistondagi maorif tizimi xususida 
suhbatlashadi. Amir Abdulahad uni Shahrisabzdagi qarorgohida kutib oladi, uzoq 
suhbat qurishadi, biroq I.Gasperali maqsadiga erisha olmaydi, chunki amir rus 
hukumatining ruxsatisiz bironta qaror qabul qila olmasdi. Shuni aytib o‘tish joizki, 
Samarqandda maorif tizimini isloh qilish taklifi bilan birinchi marta Ahmad 
Donish chiqqan edi. 

---

29 
“Turkiston gazetasiga” 35 yil muharrirlik qilgan N.Osturoumov o‘z 
navbatida Rossiya va Yevropa madniyati va hayot tarzini targ’ib qilishga harakat 
qilgan. Gazetada qo‘shni yurtlarga sayohat qilgan savdogarlar va ziyolilarning 
xotiralarini e’lon qilib borgan. Bu ham o‘lka aholisining dunyoqarashiga ma’lum 
darajada ta’sir qilgan. 
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistondagi boshqaruvchi kuch rus 
ma’muriyati edi. Mahalliy ziyolilardan tarkib topgan bir guruh jadidlar maorif 
tiziminin isloh qilish va amirlik va xonliklar o‘rniga xalq jumhuriyatlari tuzish 
g’oyasi bilan chiqdilar. Qadimchilar esa mavjud tuzumni saqlab qolish tarafdori 
edilar, Buxoro amiri vaXiva xoni jadilarga ochiqchasiga qarshi chiqib, bunda rus 
zobitlaridan yordam so‘rashdan ham toyishmasdi. 
Shunday qilib, jadidlar tomonidan o‘lkadagi birinchi islohot ma’naviy 
sohada olib borildi, bundan ko‘zlagan maqsad xalqning ma’naviy ongini 
yuksaltirish, dunyodagi tarqqiyotdan xabardor qilish, milliy mustaqillik uchun 
tayyorlash edi. 1898