Xunların Umumi Tarixi-Qan Lin-Çev-Tursunjan Hezim Yavuz-Uyğur-Latin-New-York-1986

Miladiye 1-esirning axirlirida hunlar chong chöllükning jenup, shimalidin chékinip chiqqandin tartip, taki 12- esirning axirlirida mongghullar bash kötürüp chiqqan’gha qeder bolghan ariliqta ming yildin köprek waqti ötken. Bu ming yildin köprek waqit ichide chong chöllükning jenup, shimalida ilgiri- kéyin bolup siyanpi, jorjan, türk, sir- tardush, uyghur, qirghiz, qitan qatarliq milletler dewr sürgen. Undaqta mongghullar yuqiridiki qaysi milletni «köwrük» qilip, hunlar bilen millet qandashliqi munasiwitini shekillendürgen? Aldida tilgha élip ötkinimizdek, shimaliy hunlar gherpke köchkendin kéyin chöllükning shimalida qélip qalghan hunlardin texminen on nechche tümen tütün, nechche yüz ming adem pütünley siyanpilargha qoshulup, bara- bara siyanpiliship ketken (axirda pütünley siyanpilargha singip kirgen). Chöllükning jenubida qélip qalghan hunlarmu 4- esirning axiri 5- esirning bashlirida jurjanlar teripidin qushiwélin’ghan. Undaqta mongghullar burun chöllüknning shimalida pa’aliyet qilghan hunlar bilen qaysi waqitt, qandaq shekilde millet qandashliq munasiwitini shekillendürgen? Tarixi eserlerdiki xatirilerge asaslan’ghanda, texminen miladiye 2- esirning axirlirida (sherqiy xen sulalisining axirqi yilliri) siyanpilarning aqsaqili tan shixuy rehberlikidiki qebililer herbiy ittipaqi parchilan’ghanda, toghbat siyanpilirining 7- ejdadi ikkinchi qétim chöllükning shimalidin gherpke köchüp, arqidin yene jenupqa köchüp «hunlarning burunqi yéri» ge kelgen. Netijide bir qisim hunlar bilen siyanpilar öz-ara nikahlinip, yéngidin ikki tarmaq millet toba hunliri (hun erliri bilen siyanpi ayallirining nikahlinishidin peyda bolghan) we toghbat siyanpiliri (hun ayalliri bilen siyanpi erlirining nikahlinishidin peyda bolghan) ni peyda qilghan [6]. Siyanpilarning (jümlidin toghbat siyanpilirining) wastisi bilen bundaq qandashliq kéyin siyanpilargha oxshash tonggus séstimisigha mensup bolghan qitan, shirwi qebililirige tarqalghan. Andin kéyin mongghullargha tarqilip, mongghullarning hunlar bilen intayin wastilik hem intayin sus qandashliq munasiwitini shekillendürgen. Shunga, mongghullarning siyanpilar bilen bolghan qandashliq munasiwiti hunlara qarighanda téximu biwaste we téximu yéqin. Shu seweptin mongghullar tunggus séstimisigha mensup. Mongghul tilimu siyanpi tiligha pütünley digüdek oxshash.
Buningdin bashqa, yene tarixiy matériyallarda mongghul shirwiliri mensup bolghan shirwilarning qitan séstimisigha mensup ikenliki, tilining qitanlargha oxshash ikenliki, kéyinishi, örüme chach qoyushi we «egri ya» ishlitish adetlirining siyanpilar bilen oxshashliqi qeyt qilin’ghan. «on alte padishahliq yilnamisi» we «wéyname» de xatirlen’gen siyanpi tili bilen mongghul tilini sélishtursaq, adem isimliri we’almashlar, isimlar pütünley oxshaydu. «liyaw sulalisi tarixi» da xatirlen’gen qitan tilimu mongghul tili bilen anche parqlinip ketmeydu. Shunga, ching sulalisining axirliridiki mongghul tarixshunas shén zchnggining mongghul tili bilen siyanpi tili «anche perqlenmeydu» déyishningmu asasi bar [7]. Bezi alimlar yene «siyanpi» we «shirwi» dégen nam bilen oxshash bir namning oxshimighan ahang terjimisi, dep qaraydu. Rayon jehettin tetqiq qilghandimu siyanpilarning ana makani hazirqi érghuna deryasining sherqiy jenubidiki chong siyanpi téghi bolghan [8]. Kéyinki shirwilarning pa’aliyet rayonimu del érghuna deryasining sherqiy jenubida bolghan. Buningdin mongghullarning asasliq qisimining étnik menbesi tonggus siyanpi qitan shirwi ikenlikini, buning tarixiy pakitlargha uyghun kélidighanliqini körüwalghili bolidu.
Mongghul tilining terkibimu nahayti murekkep bolup, uninggha az miqdarda hun tili arilashqan. Shunga, bezi alimlar mushuninggha asaslinip mongghullarning étinik menbesi hunlar, dep qarighan. Emelyette miladiye 1- esirning axirida shimaliy hunlar gherepke köchkendin kéyin, chöllükning shimalida qélip qalghan nechche on tümen hun siyanpilargha qoshulup ketken. Buning bilen siyanpi tiligha belgilik miqdarda hun tili arilashqan hem u siyanpilarning wastisi arqiliq, mongghul tiligha kirgen bolup, buning hichqandaq ejeplen’güdek yéri yoq. Hazir dölet ichi- sirtidiki tilshunaslarning köpinchisi hun tili türkiy tillar a’ilisige mensup dep qarimaqta. Shunga, yuqirqi noqtigha asasnilipla (mongghul tilida az miqdardiki hun tilining barliqigha qarap) hunlarni mongghullarning étnik menbesi, dep qarashqa bolmaydu.
Mongghul tiligha yene zor miqardiki türk tili arilashqan. Bu shirwilarning uzun muddet türkler hem türkiy tilliq millet uyghurlarning hökümranliqida bolghanliqi we mongghul qebilisining 9- esiride érghuna deryasidin gherpke köchüp, chöllükning shimalidiki yaylaqlargha kelgendin kéyin, burundin tartip shu yerlerde yashaydighan türkiy tilliq qebililer bilen arilash olturaqliship, türk tilining zor tesirige uchirghanliqining netijisidur (dölet ichi- sirtidiki köpinche alimlar türk tili bilen mongghul tilining zor perqi bar dep qaraydu). Meslen, kéyin mongghullarning terkibiy qisimi bolup qalghan nayman, kérey, onighut qatarliq qebililer türkiy tilini qollan’ghan.
Hunlar türk irqigha, hun tili türkiy tillar a’ilisige mensup bolghaniken, undaqta türkler bilen hunlarning zadi qandaq munasiwiti bar? Tarixiy eserler we türkiy yéziqtiki «költégin menggü téshi», «bilge qaghan menggü téshi» diki xatirilerge asalan’ghanda, türkler bilen turarlar (télilar) bir millet bolup, türkler turalarning bir tarmiqi bolghan. Turlar xen sulalisi dewride dingling dep atalghan. Dinglinglar jenubiy- shimaliy sulaliler dewride qangqil dep atalghan. Süy, tang sulaliri dewrige kelgende, türkler küchiyishke bashlap, nami peydinpey jahan’gha taralghan. Hunlar türkler irqigha mensup bolsimu, emma yéghiliq dewri we chin, xen sulaliliri dewridila ular we dinglinglar aytim millet bolup shekillinip bolghan. Shunga, hunlar türklerning étnik menbesi bolmastin, belki türk irqining bir tarmiqidur. «shimaliy sulaliler tarixiy» 99- jild «türkler heqqide qisse»de «türkle ...... Hunlarning bashqa bir uruqi» dep xatirlen’gen. 98- jild «qangqilar heqqide qisse» dimu «qangqilar qedimqi qizil dilarning qalduq uruqi, deslepte dili dep atalghan, kéyin shimaldikiler chéli, ottura tüzlengliktikiler gawché (qangqil, igiz harwiliqlar), dingling dep atighan. Tili hunlarning tili bilen xélila oxshash bolup, azraq perqi bar. Éytishlargha qarighanda ularning ejdadi hunlarning jiyeni iken» dep xatirlen’gen. Bu ikki xatire hunlar bilen türklerning munasiwitini nahayti éniq bayan qilip bérleydu.
Hunlarning tilini élimiz ichi- sirtidiki alimlar omumen altay tilliri séstimisigha mensup dep qarisimu, lékin uning mushu til séstimisidiki mongghul tilliri a’ilisi yaki türki tillar a’ilisining zadi qaysisigha mensupliqi heqqide hazirghiche talash- tatish mewjut. Emma, türkiy tillar a’ilisige mensup digüchiler yenila ikki köp sanliqni teshkil qilidu [9].
Hazir saqlinip qalghan hun sözlemliri nahayti az bolup, ular’ing ichide ikki xen sulalisi dewridiki kishlerning matériyallargha asaslinip menisini bilishke bolidighanliridin töwendikiler bar:
(1) hun we ghuz
Yazma matériyallardiki xatirilerge asaslan’ghanda, hunlar özini «hun» dep atighan. Shuning bilen bille yene «ghuz» depmu atighan.
«tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de xatirilinishiche, hun tengriquti xen padishahigha yazghan mektubida özini «hunlanring ulugh tengriquti» dep atighan. Batur tengriqut xen wéndigha yazghan mektubidimu, «hazir kiroran, uysun, oghush we ularning etrapidiki milletlerning hemmisi tinjitildi hem hunlargha qaram boldi» dégen. Yene «xenname. Hunlar heqqide qisse» de xatirilinishiche qoghushar tengriqut ölgende, jüenchu alchi yéngidin textke chiqqan dataw buqigha nesihet qilip «hunlar on nechche yilliq qalaymiqanchiliqni bashtin ötküzdi. Emdi hergiz undaq qilishqa bolmaydu» dégen. Bu xatiriler hunlarning özini «hun» dep atighanliqini chüshendürüp béreleydu.
Yene «xenname. Hunlar heqqide qisse» de xatirlinishiche, quliqu tengriqut xen wudigha yazghan mektubida: «jenupta büyük xen sulalisi, shimalda qudretlik ghuzlar (hunlar) bar. Ghuzlar (hunlar) tengrining meghrur oghli» dégen. Yene hunlarning dingling xani wéylü xen sulalisining teslim bolghan serkerdisi li guangligha ziyankeslik qilish üchün, qesten ghuz baxshisini küshkürtup «merhum tengriqut ghuzlar burun eskerlerge atap qurbanliq qilip turatti (qoshun tartqanda at- ulagh we jengchilerni qurbanliq qilinatti). Men sutrishna san’ghunni (li guanglini) qurbanliqqa atap qoyghanidim. Nime üchün téxiche ijra qilinmaydu dep ghezepliniwatidu» dégüzgen. Buningdin hunlarning özini yene «ghuz» dep atighanliqinimu körüwalghili bolidu.
Hunlarning özini ghuz dep ataydighanliqini etiraptiki xshna milletlermu bilgen. Shunga ular hunlarni da’im «ghuz» depmu atighan. «xenname» 96- jild «gherbiy yurt heqqide qisse» de xatirlinishiche, pishamshan, sulé, küsen, lopnur, ushaq, agni, qosh qatarliq «beglik» lerning hemmiside «ghuzlardin qoghdan’ghuchi beg», «ghuzlargha zerbe bergüchi kahbeg», «ghulardin qoghdan’ghuchi inanchixan» , «ghuzlargha zerbe bergüchi inanchixan» qatarliq emeller tesis qilin’ghan. Chünki bu «beglikler» ning hemmisi hunlargha xshna bolghachqa hem dawamliq ularning tajawuzigha uchrap turghachqa, «ghuzlar» (hunlar) din mudapi’e körüsh üchün mexsus mushundaq emellerni tesis qilghan. Xenzular hunlarning özlirini «ghuz» dep ataydighanliqini nahayti éniq bilgen. Shunga ular hunlarning sherqide pa’aliyet qilidighan qebililerni «sherqiy ghuz» (tonggus) dep atighan. «tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de fu chiyenning sözidin neqil élinip: «tongguslar oghanlarning ejdadi, kéyin siyanpi dep atalghan. Ular hunlarning gherbide bolghachqa, sherqiy ghuz dep atalghan» déyilgen. Hunlarning gherbide pa’aliyet qilghan gherbiy yurttiki her qaysi milletler bolda «gherbiy ghuz» [10] dep atalghan. Omumen ikki xen sulalisi dewride «ghuz» hunlarning mexsus nami bolup,«ghuz» déyilgende hunlar közde tutulghan. Tilshunaslarmu «hun» bilen «ghuz» bir sözning ahang özgirishi bolushi mumkin, dep qaraydu. Emma, «hun» bilen «ghuz» ning nime menide ikenliki téxi hazirghiche éniq emes.
(2) tengriqut, tengri, qut, jut, tugh
«xenname. Hunlar heqqide qisse» de, tengriqut landi uruqidin bolup, élidikiler uni «tengriqut» dep ataytti. Hunlar kök (asman) ni «tengri» [11], oghlini «qut» déyishetti. «tengriqut» tengrige oxshash büyük dégenlik bolatti, dep xatirlen’gen. Tengriqut qedimde xenzuche chenyü (单于) dep telepuz qilin’ghan bolup, hun tilida eng aliy hökümran dégen menini bildürgen. «tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de «shüenyen yilnamisi» din neqil élinip: «shi en ‹xenname› ni oquwétip, bu sözning (tengriqut digen sözning) menisini tüshinelmigende, yanda turughan hun quli bu hunche tengriqutning oghli dégenlik bolidu, dégen» déyilgen. «tengriqut» dégen sözning mensini yighinchaqlighanda, u hun tengriqutlirining özlirini dawamliq «tengri tikligen ulugh hun tengriquti» yaki «asman – zémindin türelgen. Quyash – ay teripidin qoyulghan ulugh hun tengriquti» dep maxtighinidek «intayin ulugh we yüksek» dégen menilerge ige bolghan.
Kéyin xen sulalisi fé’odal hökümranlirining tesirige uchrash sewebidin «tengriqut» dégen namning arqisigha yene «jut» dégen söz qoshulghan. «xenname. Hunlar heqqide qisse» de hunlar wapadarliqini «jut» deytti. Xen sulalisi bilen qudilashqandin kéyin, xen padishahlirining wapadar dégen namni qollindighanliqini körüp uninggha meptun boldi. Shunga, özlirini «jut» dep atidi dep xatirlen’gen. Qoghushar tengriqutning oghli fujurjut tengriquttin bashlap tengriqutlar özlirini «jut» dep atashqa bashlighan. Meslen, fujurjut tengriqut, sushijut tengriqut dégendek. Jenubiy tengriqut bidin bashlap biwaste «t» dep atashqan. Meslen shiloshiyut tengriqut, ki’ofuyut tengriqut dégendek.
Buningdin bashqa «tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de: «hunlar aqil kishlerni, tugh , dep ataytti. Shunga shahzadiler dawamliq sol tugh xanliqqa teyinlinetti» dep xatirlen’gen. Sol tugh xan sol qol bilik xanni körsitetti.
(3) alchi, qunchuy
Hunlar xotuni we toqqallirini alchi, anisini ana alchi dégen.
«tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de xatirlinishiche, shi zawchi yenwanggha yazghan xétiide: «tagh baghrida ‹kartam güli(bir xil zemburughluq ösümlük) bar. Sili uni bilemla? Shimaldikiler (hunlar) uning gülini élip uningdin englik yasaydu, qiz- ayalliri uni ishlitip perdaz qilidu, hunlar ayalini ‹alchi› dep ataydu. Eger bilmekchi bolsila ‹xenname› ni oqup baqsila» dégen.
Hunlar köpinche bir er köp xotunluq turmush kechürgen. Yene kélip atisi ölse oghli ögey anisini alidighan, akisi ölse xotunini inisi, inisi ölse xotunini akisi alidighan bolghachqa, köp xotun élish ehwali nahaytti omumlashqan. Bolupmu hökümran siniptiki yuqiri qatlamdikilerning nahyti nurghun alchiliri bolghan. Meslen, batur téxi tengriqut bolmighan waqtida «awazliq oqyani özining amraq alchisigha qaritip atqan», bu uning birinchi alchisi idi; Tengriqut bolghandin kéyin «yaxshi köridighan alchisini tongguslargha bériwetken», bu ikkinchi alchisi idi; Miladidin burunqi 200- yili lyubang pingchéngda qorshawgha chüshüp qalghanda, elchi arqiliq baturning alchisigha nurghun para bergen. Bu üchinchi alchisi idi; Miladidin burunqi 199- yili lyubang lyuchingni hunlargha ewetip qudilishish ehdinamisini tüzgendin kéyin, «ordidiki qizlardin melike tallap, hun tengriqutqa yatliq qilghan», bu tötinchi alchisi idi [12]; Miladidin burunqi 192- yili lü xanish yene « ordidiki qizlardin melike tallap, hun tengriqutqa yatliq qilghan», bu beshinchi alchisi bolghan. Bularning birinchisi jüenchu alchi, ikkinchisi chong alchi idi [13]. Yene üchinchi, tötinchi we beshinhi alchisimu bar idi. Bularning ichide eng axirqi hunlarni temin qilghuchi alchi wang jawjün idi [14]. Buningdin bashqa qoghsharxanning akisi quti’ushningmu nurghun alchiliri bolup, «nechche ondin ashatti[15]». Buningdin alchilarning ularning xotunlirinila körsitipla qalmastin, yene toqallarnimu öz ichige alidighanliqini körüwalghili bolidu. Shunga, xen sulalisidiki bezi sherhishunamlarning (meslen, «xenname» ni izahlighuchiyen shigu) alchi «hunlarning xanishi» dep izahlishi xata bolup qalghan. Undaqta, qoghushar tengriqutning alchiliridin juenchu alchi bilen chong alchining orni, salahiyiti qandaq bolghan? «xenname. Hunlar heqqide qisse» de: «deslepte qoghushar tengriqut sol ijizxanning akisi quyan xanning ikki qizini bekmu yaxshi köretti. Chong qiiz jüenchu alchidin ikki oghul körgen bolup, chongining isimi jümüch idi. Kichik qizi chong alchidin töt oghul körgen bolup, chongining isimi datawbuqa idi. U jümüchtin chong idi. Jüenchu alchi ésilzade idi. Hem qoghushar tengriqutmu jümüchni yaxshi köretti. Qoghushar tengriqut késelge muptila bolup ölüsh aldida, jümüchni özige waris qilmaqchi bolghan bolsimu, jüenchu alchi: ‹jümüch téxi kichik, puqralar uninggha boysunup keymeydu, u tengriqut bolsa elde yene qalaymiqanchiliq chiqip qalarmikin. Chong alchi ikkimiz acha- singil, eng yaxshisi datawbuqa waris bolghini tüzük, dédi. Chong alchi: ‹jümüch kichik bolsimu, dölet ishirigha wezirler yardem qildiu. Hazir ésilzade oghul tashlap qoyulup, adettiki oghul waris bolsa, kéyin chuqum qalaymiqanchiliq chiqidu, didi. Qoghushar tengriqut oylinip axiri jüenchu alchining pikiri boyiche datawbuqini waris qildi» dep xatirlen’gen. Bu xatire jüenchu alchi bilen chong alchining orni we salahiyiti nahayti éniq ipadilen’gen bolup, jüenchu alchi birinchi alchi, chong alchi ikkinchi alchi, jüenchu alchining ésilzade, chong alchining oghli pes dep qaralghan. Buningdin jüenchu alchining resmiy xotun, chong alchining toqal ikenlikini körüwélishqa bolidu. Shunga, xu shenshéngning «elni idare qilishqa paydiliq omumiy örnekler» (23- jild) ni izahlighanda «jüenchu alchi tengriqutning resmiy xotuni bolup, chong alchidin yuqiri orunda turatti» déyishi toghra. Wang shyenchyenning «xennamige toluqlima. Hunlar heqqide qisse» de shén chinxenning sözidin neqil élip «hunlarning resmi xotuni chong alchi déyiletti» déyishi bolsa xata[16].
«xenname. Hunlar heqqide qisse» de yene da’im «ana alchi» dégen isim tilgha élin’ghan. Meslen, «ana alchi quluqu tengriqutning öz oghlini tengriqut qilmay sol qol büyük kahbegni tengriqut qilishidin ensirep, adem ewetip uni öltürwetken» , «quyanki tengriqutning yéshi kichik bolup, deslepte textke chiqqan chaghda ana alchining peziliti durus bolmighan» dégendek. Yene shu kitaning 68- jild «jin mitining terjimhali» dimu: «jin mitining dadisi (shutuq xan) xen sulalisige el bolushqa unmighachqa qunshar xan teripidin öltürülgen. Jin miti ana alchi we inisi lun bilen ordigha kirishtin qorqup, shighawul mehkimiside at baqqan. Jin mitining anisi ikki oghlini nahayti qa’idilik terbiyligechke, xen wudi anglighandin kéyin uni maxtighan. U késel bolup ölgende, uning resimini sizdurup, resimini genchüen qesirige asturup, uninggha, shutuq xanning elchisi, dep nam bergen. Jin miti her qétim bu resimni körgende yighlighiniche kétip qalghan» dep xatirlen’gen. Buningdin hun tilidiki «ana alchi» ning ana xanish dégen menide ikenlikini körüwélishqa bolidu.
Hun tilida melidke «qunchuy» dep atalghan. «xenname. Hunlar heqqide qisse» de: «fujurut tengriqut wang jawjünni emrige alghandin kéyin, uningdin ikki qiz kördi. Chong qizi yüen shübu qunchuy, kichik qizi dangyü qunchuy dep ataldi» déyilgen. Yene: «hunlarning hoquqluq weziri ong qol qutqu shubu tan wang jawjünning qizi yimu qunchuy yünning éri idi» dep xatirlen’gen,. Yen shigu li chining sözidin neqil élip «qunchuy qizlargha bérildighan nam bolup, xenzu tilidiki melike bilen oxshash» ,«shubu, dangyu uruqliri ularning erlirining uruqliri idi» dégen. Yüenning deslepte shübu qunchuy diyilip, kéyin yimu qunchuy diyilishidiki sewep shuki, hunlar uruqning sirttin nikahlinish tüzümini yolgha qoyghachqa, yüen atisining landi uruqidin shübu uruqigha yatliq qilin’ghanda, hunlarning uruqining nami boyiche shübu qunchuy dep atalghan. Xen melikilirining jyé yü we shijünlerning ilgiri kéyin bolup, uysunlargha yatliq qilin’ghandin kéyin, «uysun melikisi» dep atilishimu mushuninggha oxshash. Shunga, ching sulalisi dewridiki alim chiyen dajawning «yün eslide yimu qunchuy idi, kéyin shübu uruqia yatliq qilin’ghachqa, shubu qunchuy dep atalghan» déyishi toghra.
(4) ottura
«tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de: «tongguslar xani barghanséri körenglep gherbke hujum qildi. Tongguslar bilen hunlaning ariliqida ming chaqirimdin ushuq kélidighan bir tashlanduq qaqas yer bolup, her ikki terep mushu yerni ottura (pasil) qilip belgiligenidi. Tongguslar batur tengriqutqa elchi ewetip ‹siler hunlar otturadiki tashlanduq yerge ayaq basquchi bolmanglar, u yerni biz igellimekchimiz› didi. Batur tengriqut buningdin derghezep bolup, sherqqe yürüsh qilip, tongguslargha zerbe bérip, tonggus xanini tarmar qilip, ahalisini we mal- mülkini olja aldi» dep xatirlen’gen.
Bu yerdiki «ottura» dégen sözi her qaysi dewrlerdiki fé’odal alimlar oxshash bolmighan halda izahlan’ghan. Beziliri uni «chégridiki mudapi’e rayoni» yaki «chégridiki qarawulxan» yaki «chégridiki küzitish orni» dep izahlighan. Yene beziliri bolsa «xenzularning oghrliqche kiriwélishini paylaydighan orun»» yaki «lexme» yaki «yer nami» dep izahlighan [17].
Méningche, yuqiridiki alimlarning izahatlirining hemmisi toghra bolmighan. Ching sulalisi dewridiki ding chyen buninggha reddiye bérip, yene ‹qissede tashlanduq qaqas yer› dep éniq éytilghan. Yene ‹her ikki terep mushu yerni ottura (pasil) qilip belgiligen, déyilgen. Shundaq iken, otturaning tashlanduq yeni körsitidighanliqi éniq. Tékistte bu yerning mudapi’e qilinidighanliqi toghrisda gep yoq. Yer shundaq keng tursa qandaqmu qoghdap bolghili bolsun? Yene kélip insi- jin yoq qaqas tursa qoghdashning nime hajiti? Bilishimiz kérekki, ‹ottura› dégen söz eyni chaghdiki shiwe, hazir uning toghra menisini bilish tes. Lékin, mene jehettin éytqanda, adem olturaqlashmighan taqir yer dégenlik bolsa kérek. Shundaq turuqluq uni qandaqmu ‹xenzularning oghrliqche kirishini paylaydighan orun› yaki ‹chégridiki közitish orni› dégili bolsun?» dégen [18].
Déng chyen gerche yuqirqi qarashlargha reddiye bergen bolsimu, emma «ottura» ibarisige éniq tebir bérelmigen. Emeliyette, ottura hun tilida chégra dégen menide bolup, bu «tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de nahayti éniq chüshendürülgen. Atalmish «otturadiki tashlanduq yer» del én’gélis «a’ile, xususiy mülük we döletning kélip chiqishi» da otturigha qoyghan iptida’i qebililer arisidiki «biterep rayon» dur.
Tongguslar we hunlar miladidin burunqi 3- esirning aldi- keinide, memilkitiminzing shimalida birla waqitta bash kötürüp chiqqan. Öz- ara qarimu qarishi ikki qudretlik qebililer ittipaqi we ulus bolup, tongguslar hazirqi liyawxé deryasining yuqiri éqinidiki lawxa we shiramuren deryaliri wadisida charwichiliq qilip, gherb terepte hunlar bilen chégrlan’ghan. Shunga, ikki terep sürkilishni peseytidighan«biterep rayon» otturani belgiligen. Én’gélis «til jehettin yéqinraq bolghan qebililer arisida bundaq biterep rayon bir qeder tar hem kichik, til jehettin yiraqraq bolghan qebililer otturisida bundaq biterep rayon bir qeder chong bolghan» dep otturigha qoyghan. Hunlar bilen toguslarning tili oxshimighachqa, ularning arisidiki «ottura» (pasil) ming nechche chaqirim kenglikte bolghan én’gélis yene: «bundaq éniq belgilenmigen chégra ayrip turghan jaylar, yenila qebilining jama’et yéri bolsimu, lékin xshna qebililer étirap qilghandila hem qebile özi qoghdighandila andin u dexli- teruzdin saqlinalaytti [19]»dégen. Shunga, tongguslar bu yerni igellimekchi bolghanda, aldi bilen elchi ewetip, bu yerni igellesh üstide sözleshken. Emma, igelliwélish qesti batur tengriqutning qattiq ghezipige we qayturma zerbisige uchrighan.
Hunlar sherqte tongguslar bilen sürkilishni peseytidighan ottura igellepla qalmay, jenupta xen sulalisi bilen chégirlinidighan yerlerdimu «ottura» belgiligen«xenname» 54- jild «sowuning terjimhalida» da li ling bayqal kölige bérip suwugha «otturida hunlar tutulghan yünjungluqlarning déyishiche yünjungning waliysidin tartip emeldar we puqralarning hemmisi qariliq tutuptu. Anglashlargha qarighanda xan (xen wudi) ölgen oxshaydu» dep xatirlen’gen. Li ling meghlup bolup hunlargha teslim bolghan xen sulalisi serkerdisi bolup, shu chaghda suwu hunlargha elchilikke bolup barghanda, tengriqut teripidin tutup qélinip, bayqal köliq boyigha apirwétilgen. Li ling bu gépida chégrida tutuwélin’ghan yünjungluqlardin xen wudining ölgenlik xewirini biliwalghanliqini dimekchi bolghan. Buningdin hunlar bilen xen sulalisiining chégirdiki yerlerdimu «ottura» ning barliqni, tutqunlarning yünjungda tutuwélin’ghanliqidin bu «ottura» ning hazirqi ichki mongghulni toqtu nahiyisi (xen sulalisi dewridiki yünjung wilayitining merkizi) etirapida ikenlikini biliwalghili bolidu.
«xenname. Hunlar heqqide qisse» de yene, shüendining dijyé 2- yili «miladidin burunqi 68- yili) küzde «hunlar gherbiy rularning sol teripini bésiwalghandin kéyin, ularning qebile bashliqi qol astidiki nechche ming ademni bashlap, mal- charwilirini heydep jenupqa yürüp, otturada (chégra) jeng qilip, nurghun ademlerni öltürüp we yaridar qilip, jenupqa bérip xen sulalisige el boldi» dep xatirlen’gen. Gherbiy rular hun quldarliri boysundurwalghan bir kichik qebile bolup, mejburi halda hunlarning sherqiy qismida (sol teripide) charwichiliq qilghan. Bu chaghda ularning qebile bashliqi hunlar ajizlashqan, béqindi eller parchilan’ghan pursettin paydilinip, qebilidiki nechcheming ademni bashlap jenupqa bérip, xen sulalisige el bolghan. Halbuki, hunlar bilen xen sulalisining chégrisidiki otturada yene chégrani charlaydighan we saqlaydighan chégra mudapi’e qoshunliri bolghachqa, gherbiy rular jenupqa mangghanda, ularning tosqunliqigha uchrighan. Shunglashqa, ikki terep otturisida urush bolghan. Netijide gherbiy rular chégra mudapi’e qoshunlirini meghlup qilip, bixeter halda xen sulalisige bériwalgha.
Undaqta, rular bésip ötken ottura zadi qeyerder? «tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» diki xatirige asaslan’ghanda, hunlarning sol tereptiki xanliri sherqiy qisimgha jaylashqan bolup, shanggu aymiqining sherqige toghra kelgen. Ong tereptiki xanliri gherbiy qisimgha jaylashqan bolup, shangjün we yünjung aymiqining uduligha toghra kelgen. Mushu orunlar boyiche qarighanda sol terep shangguning (hazirqi xébiy ölkisi xueyley nahiyisi) sherqidiki rayonigha toghra kélidu. Emma, bu hunlarning deslepki mezgilidiki jaylishish ehwali bolup, kéyin ular xen wudi teriidin arqa- arqidin meghlup qilinip, chöllükning shimalida put tirep turushqa amalsiz qalghachqa, yüen’géng 6- yili (miladidin burunqi 105- yili) din kéyin tengriqut téximu gherbiy shimalgha yötkilip, sol tereptiki qowmlar aymaqlirigha toghra kélidighan bolup, jümlidin bashqurush rayoni téximu gherbke sürülgen. Shunga, gherbiy rularmu bu chaghda sol tereptin jenupqa sürülgende del yünjung aymiqigha toghra kelgen. Buningdin gherbiy rular bu qétim bérip ötken «ottura» ning yünjung etirapidiki «ottura» ikenlikini körüwélishqa bolidu.