Xulosachiqarish(hukm)ning umumiy mantiqiy tavsifi: tuzilishi, turlari va umumiy qoidalari

Mantiqiyisbotlash deb, birorfikr, mulohazaningchinligini, chinligiavvaldantasdiqlanganboshqamulohazalarorqaliasoslashgaaytiladi. Isbotlashdanmaqsad-birorfikrningchinliginianiqlashbo‘lsa, dalillashdanmaqsad ham fikrningchinliginianiqlash, uningahamiyatinivamuayyanfaoliyatuchunqo‘llashmumkinliginiasoslashdir. Isbotlashjarayonidaqo‘llaniladigan chin mulohazalar (asoslar) berilganfikrningchinliginitasdiqlashuchunxizmatqilsa, dalillash, bundantashqari, dalillanayotganfikrningboshqashukabifikrlardanafzalroqekanliginiasoslashuchun ham xizmatqiladi. Dalillashuchunkeltirilganargumentlar (asoslar) isbotlashuchunkeltirilganargumentlarganisbatan rang-barangbo‘ladi. Dalillashshakllaribilanisbotlashshakllaribir-birigaaynanmostushmaydi.

Isbotlashxulosachiqarishko‘rinishidaamalgaoshadi. Dalillashko‘proqsuhbat (dialog) ko‘rinishidabo‘lib, uningishtirokchilaridan har birio‘zfikriningchinliginiisbotlashga, raqibiningfikrini rad etishgavatinglovchilarningo‘zini ham fikrqilishga, o‘zfikrlarigaishontirishga harakat qiladi.

Dalillashjarayonidaretsipientlarga (lot - qabulqiluvchi) – tinglovchilargabirorfikrningto‘g‘riyokixatoligiasoslabberiladivaulardashufikrganisbatanishonchtuyg‘usishakllantiriladi. Dalillovchishaxsningso‘zsan’atiniqaydarajadaegallaganligi, ya’ninotiqlikmahoratitinglovchilardaishonch-e’tiqodningshakllanishidamuhimrolo‘ynaydi.

Faktlarvaboshqadalillargatayanibyuritiladiganfikryuksakishontirishkuchigaegabo‘ladi, kishilardaishonch-e’tiqodnishakllantiradi. Bilishningmaqsadiilmiyasosgaegabo‘lgane’tiqodniyaratishdaniborat. Dalillashvaisbotlashishonch-e’tiqodnishakllantirishvositasidir.

Ishonch-e’tiqodbukishilarningxulq-atvorivahatti-harakatlarinibelgilabberadiganqarashlarivatasavvurlaridir.

 Isbotlashvauningstrukturasi, isbotlashturlari.

Kishilarningamaliyfaoliyatdagimuvaffaqiyatlariularqo‘llayotganbilimlarningqaydarajada chin bo‘lishiga, ya’nibubilimlarningvoqelikniqanchalikto‘g‘riaksettirishigabog‘liq. Xatofikrlarpredmetlarning real aloqalarivamunosabatlarinibuzibko‘rsatadi, bilishdako‘pchalkashliklargaolibkeladi. Shuninguchun ham bilishjarayonida har birfikrnito‘g‘riqurishgaerishish, uningchinliginidalillarbilanko‘rsataolish, xatofikrlarniesa rad qilabilishmuhimahamiyatgaega.

Fikrningchinliginitasdiqlashuchununihodisaning (faktning) o‘zibilansolishtirishmumkin. Lekinko‘phollardabilishjarayonidanatijalariningchinligiularniilgarivujudgakelganbilimlarbilanbog‘lashorqalianiqlanadi. Buniamalgaoshirishningmantiqiyusuliisbotlashdir.

Isbotlashbirhukmningchinligini u bilanbog‘langanboshqa chin hukmlaryordamidaasoslashdaniboratbo‘lganmantiqiyamaldir. Uningtarkibiuchelementdantashkiltopgan: tezis, argumentlar (asoslar), isbotlashusuli-demonstratsiya.

Tezis-chinligiasoslanishilozimbo‘lganhukm, u isbotlashningmarkaziyfigurasihisoblanadi; butundiqqat-e’tiboruningchinliginiko‘rsatishgaqaratiladi. Tezisbirmulohazaningo‘zidan, yokimulohazalartizimidan, yokiteoremalardan, yokianiqfaktlarniumumlashtirishnatijalaridanyokihodisalarningsababiniko‘rsatuvchimulohazalardanvashukabilardaniboratbo‘ladi.