Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish

3. Sharq davlatlarida moliyaviy xisobotning xalqaro standartlarining ko’llanilishi
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari butun jahonda moliyaviy hisobot standartlarining yaqinlashishida, kelishuvida va yanada yaxshilanishida muhim rol o’ynadi. Ulardan quyidagi maqsadlarda foydalaniladi:
- ko’pchilik mamlakatlarda hisob va hisobotga qo’yiladigan milliy talablar uchun asos bo’lib xizmat qilish;
- hisob va hisobotga nisbatan o’z talablarini ishlab chiqayotgan alohida mamlakatlar uchun xalqaro etalon sifatida ishlatilishi (sanoati rifojlangan mamlakatlar bilan bir qatorda endi rivojlanib borayotgan bozorlar uchun, masalan,
Xitoy, Osiyoning boshqa mamlakatlari hamda Yevropa mamlakatlari ham shular jumlasidandir);
- fond birjalari va tartibga soluvchi organlar tomonidan moliyaviy hisobotni Moliyaviy hisobotlar xalqaro standartlariga mos ravishda tuzilishini talab qilgan hollarda;
- kapital bozorlari uchun standartlar ishlab chiqishda to’lig’icha Moliyaviy hisobotlar xalqaro standartlariga asoslanishga qaror qilgan Yevropa Komissiyasi kabi milliy organlar tomonidan ishlatishi;
- Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari talab qilinmaydigan mamlakatlarda ham kompaniyalarp soni ortganligi tufayli foydalanilishi.
Yuqoridagilar tufayli Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari butun jahonda yanada kengroq foydalanilmoqda va tan olinmoqda. Hatto ba’zi mamlakatlar Moliyaviy Hisobotlar Xalqaro Standartlar (MHXS) ni o’z standartlaridek o’zgarishlarsiz ishlatishmoqda, ba’zilari esa mamlakat xususiyatidan kelib chiqib ba’zi o’zgarishlarni kiritmoqdalar.
Moliyaviy hisobotlar xalqaro standartlarining tan olinishi va tobora ko’proq ishlatilishini isbotlovchi eng muhim voqealardan biri bu Qimmatbaho qog’ozlar va birjalar bo’yicha Komissiyalarning Xalqaro Tashkiloti tomonidan xorijiy kotirovkalar uchun Moliyaviy hisobotlar xalqaro standartlarining asos qilib olinishidir.
Yaponiyaning Buxgalteriya Standartlari Kengashi (ASBJ- Accounting Standards Board of Japan) Moliyaviy Buxgalteriya Standartlari Jamg’armasi homiyligida tuzildi. ASBJ Yaponiyada xususiy sektorning buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va muhokama qilish uchun javobgardir. ASBJ tomonidan o’rnatilgan barcha standartlar Moliyaviy Xizmatlar Agentligi (FSA- Financial Services Agency) tomonidan tasdiqlanishi kerak.

1. 
   IASB va ASBJ 2005-yildan beri IFRS va Yaponiyaning umumiy qabul qilingan buxgalteriya hisobi tamoyillari (Yaponiya GAAP) yaqinlashuviga erishish uchun birgalikda ishlamoqda. Muayyan mezonlarga javob beradigan kompaniyalar tomonidan IFRSni ixtiyoriy ravishda konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotlar uchun qabul qilishga 2010-yil mart oyidan ruxsat berilgan. 2015-yil iyun oyida Yaponiya Yaponiyaning o’zgartirilgan xalqaro standartlari deb nomlanuvchi buxgalteriya hisobi standartlarining yangi to’plamini ishga tushirdi, bu esa Yaponiyadagi listing kompaniyalari foydalanishi mumkin bo’lgan turli xil buxgalteriya hisobi tizimini to’rttaga yetkazdi. Ular:
   
2. 
   IFRS: listing maqsadlarida konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotlarni tayyorlaydigan deyarli barcha listing kompaniyalari va listingga kirmagan kompaniyalarga FSA(Financial Services Agency) Komissari tomonidan belgilanganidek IFRSdan foydalanishga ruxsat berilgan(1-rasm).
   

1-rasm. IFRSni qabul qilgan listing kompaniyalari sonining o’zgarishi⁵.

3. 
   ASBJ tomonidan chiqarilgan Yaponiya GAAP: tarixan ko’pchilik listing kompaniyalari Yapon GAAP dan foydalangan.
   
4. 
   Yaponiyaning o’zgartirilgan xalqaro standartlari (JMIS): UFRS va ASBJ modifikatsiyasini o’z ichiga olgan buxgalteriya hisobi standartlari. JMIS ASBJ tomonidan aniqlangan o’chirish va o’zgartirishlar bilan UFRS asosida ishlab chiqilgan. 2015-yil 30-iyunda JMIS chiqarilishi bilan bir vaqtda, ASBJ gudvilning amortizatsiyasi va boshqa toʻliq daromadlarni qayta ishlashga oid oʻzgartirishlarni eʼlon qildi. Biroq, ushbu hisobotda JMISni qabul qiluvchilar yo’q.
   
5. 
   AQSh GAAP: FSA komissari ruxsati bilan.
   

Yaponiya buxgalteriya hisobi tamoyillari va IFRS o’rtasidagi farqlar:
So’nggi yillarda Yaponiyada katta o’zgarishlar ro’y berdi. Ko’pgina an’anaviy buxgalteriya qoidalari voz kechildi va IFRS joriy etildi.
Yaponiya GAAP va Xalqaro moliyaviy hisobot o’rtasida bir qator farqlar mavjud standartlar. Bu farqlar shartli va shartsiz buxgalteriya konservatizmi bilan bog’liq. Shartli konservatizm (sobiq konservatizm yoki yangiliklarga bog’liq) - qulay sharoitlarda kitob qadriyatlarini anglatadi yozilmaydi (konservativ xatti-harakatlar), lekin noqulay sharoitlarda kitob qiymatlari yoziladi. (Neag va Mașca, 2015). Bir tomondan, IFRS shartli konservatizm elementlarini o’z ichiga oladi, masalan shartli majburiyatlarni tan olish va shartli aktivlarni tan olmaslik (IAS 37), tannarxning pasayishi yoki tovar-moddiy boyliklarning sof sotish qiymati (IAS 2) va uzoq muddatli moliyaviy aktivlar va aktivlarning qadrsizlanishi (9-IFRS IAS 36), (Shimamoto va Takeda, 2020). Yaponiya buxgalteriya hisobi tamoyillari va IFRSga ko’ra, qachon firma sarmoya kiritadi va rentabellik tufayli uni tiklay olmaydi, u qadrsizlanish yo’qotishiga duch kelishi kerak. Qachon iqtisodiy sharoitlar o’zgarganda, IFRS qayta tiklanishi mumkin bo’lgan qiymat darajasida
qadrsizlanishni bekor qilishga imkon beradi, baholanadi va qadrsizlanishdan keyin balans qiymatidan oshadi. “Shartsiz konservatizm (yangiliklardan mustaqil) - buxgalteriya hisobini anglatadi aktivlar va passivlar paydo bo’lishida aniqlangan jarayon kutilgan qayd etilmagan gudvilni beradi” (Beaver va Ryan, 2005).
Shartsiz buxgalteriya konservatizmi Yaponlar Buxgalteriya hisobi tamoyillari va IFRS o’rtasidagi quyidagi farqlar bilan namoyon bo’ladi:

• 
  Yillik moliyaviy hisobotda favqulodda daromadlar va xarajatlarni taqdim etish:
  

Yapon buxgalteriya hisobi tamoyillariga muvofiq favqulodda daromad va xarajatlar bilan bog’liq moddalar ularning tabiatiga ko’ra taqdim etiladi, lekin IFRSga muvofiq, hech qanday foyda yoki zarar moddasi ko’rsatilmasligi kerak moliyaviy hisobot favqulodda element sifatida (daromad yoki xarajatlar).

• 
  Shartli majburiyatlarni tan olish:
  

Yaponiya Milliy Buxgalteriya Hisobi Prinsiplariga (JGAP) ko’ra, shartli majburiyatlar quyidagi hujjatlarda tan olinadi buxgalteriya hisobi, agar ular sotib olingandan keyin sodir bo’lishi kutilayotgan muayyan sharoitlarda xarajatlar yoki yo’qotishlar bo’lsa va yuzaga kelish ehtimoli ahamiyatli va xalqaro miqyosga mos keladigan darajada aks ettiriladi. Moliyaviy hisobot standartlari.

• 
  Gudvilning amortizatsiyasi:
  

Yaponiya buxgalteriya hisobi tamoyillariga ko’ra, gudvil aktiv sifatida tan olinadi va a amortizatsiya qilinadi 5-20 yil davomida tizimli asosda va IFRSga muvofiq, gudvil amortizatsiya qilinmaydi.
2007-yil avgust oyida Yaponiya Buxgalteriya Hisobi Standartlari Kengashi va IASB o’zlarining kelishuvlarini e’lon qilishdi Yaponiyaning GAAP va UFRS o’rtasidagi asosiy farqlarni bartaraf etish orqali konvergentsiya jarayonini tezlashtirish. Kelishuv yutuqlari 2011-yil iyun oyida ASBJ va IASB tomonidan birgalikda e’lon qilindi. Hokimiyat organlari o’zlarining moliyaviy tayyorgarligini ta’minlovchi hamjamiyat emitentlariga yarashuv majburiyatini yuklamagan IFRSga muvofiq bayonotlar. Shu sababli, 2009-yil 1-yanvar holatiga Yaponiyaning GAAP qabul qilingan IFRSga ekvivalent deb hisoblanadi.
Hozirgi iqtisodiy rivojlanish davrida moliyaviy hisobotning ikki global tili yanada ko’proq tan olinmoqda: buxgalteriya hisobi umumqabul qilingan printsiplari ( GAAP) va Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari. Moliyaviy xisobot aniqligi va yakunlanganligi, uning global kompaniyalar tomonidan foydalanish extiyojlari tufayli ko’proq Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga murojaat etishmoqda. MHXS asosida tayyorlangan hisobotni juda ko’p mamlakatlar qimmatbaho qog’ozlar bozorlari tomonidan e’tirof etiladi. Moliyaviy hisobotning asosiy tarkibiy qismi buxgalteriya balansidir.
Moliyaviy holat to'g'risidagi hisobot (balans) elementlariga aktivlar, majburiyatlar, kapital kiradi. IFRSga ko'ra, balans ikki shaklda tuzilishi mumkin:
- (yoki) qisqa muddatli va uzoq muddatli aktivlar va majburiyatlarga bo'linish bilan
- (yoki) bunday bo'linmasdan, lekin likvidlikni kamaytirish yoki oshirish tartibida.
Ifrs bo’yicha hisobot shakllari
1. aksiya boshiga asosiy daromad
2. Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot
3. alohida moliyaviy hisobotlar
4. pul mablag'larining harakati to'g'risidagi hisobot
5. umumiy daromad to'g'risidagi hisobot
6. moliyaviy holat to'g'risidagi hisobot
7. o'z kapitalidagi o'zgarishlar to'g'risidagi hisobot
8. UFRS bayonotlariga eslatmalar
9. oraliq moliyaviy hisobot
10. har bir aksiya uchun suyultirilgan daromad

1. Aktsiyalarning o'rtacha og'irlikdagi soni - bu davr boshida muomalada bo'lgan oddiy aksiyalar soni, shu davrda sotib olingan yoki chiqarilgan aksiyalar soniga moslashtirilgan va vaqt koeffitsientiga ko'paytirilgan. O'lchangan vaqt koeffitsienti - oddiy aksiyalar davr mobaynida muomalada bo'lgan kunlar sonining davrdagi umumiy kunlar soniga nisbati.

Aksiyalar taxminiy to'lov aniqlangan kundan boshlab aktsiyalarning o'rtacha vaznli sonini hisoblashga kiritiladi, masalan:
• debitorlik qarzi tan olinganda naqd pul evaziga chiqarilgan aksiyalar;
• aktiv buxgalteriya hisobiga qabul qilingan paytda to'lov sifatida chiqarilgan aksiyalar;
• foizlar hisoblanishi to‘xtatilgan paytdan boshlab foizlar to‘lovi evaziga chiqarilgan aksiyalar;
• jamiyat sotib olingan kundan boshlab jamiyatni sotib olish yig'imining bir qismi sifatida chiqarilgan aksiyalar.
2. Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot - bu asosiy kompaniya va uning nazorati ostidagi korxonalarning daromadlari, xarajatlari, aktivlari va majburiyatlari bitta korxonaning daromadlari, xarajatlari, aktivlari va majburiyatlari sifatida taqdim etilgan hisobot.
Qo'llaniladigan konsolidatsiya usuli ota-onaning ta'sir darajasiga bog'liq:
• sho'ba korxonalar uchun (50% dan ortiq ovoz berish huquqi) sotib olish usuli qo'llaniladi;
• sherik va qo'shma korxonalar uchun (ovoz huquqining 20% dan 50% gacha) - aktsiyadorlik usuli;
• nazorat qilish huquqini bermaydigan boshqa investitsiyalar uchun (ovoz huquqining 20 foizidan kamrog'i) - bosh jamiyatning konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotida aks ettirish tartibi ularni bosh jamiyatning alohida moliyaviy hisobotlarida aks ettirish tartibidan farq qilmaydi.
Konsolidatsiyaning sotib olish va aktsiyadorlik usullari uchun bir qator protseduralar umumiydir:
• bosh va nazorat qilinadigan tashkilotning hisobotlari bir xil hisobot sanasida tayyorlanishi kerak;
• yagona hisob siyosatiga rioya qilish kerak.
Sotib olish usulidan foydalangan holda konsolidatsiya (sho'ba korxonalar) bosh jamiyatning moliyaviy ahvoli to‘g‘risidagi hisobot va umumiy daromadlar to‘g‘risidagi hisobot ko‘rsatkichlari sho‘’ba korxona ko‘rsatkichlari (investitsiyalar qiymati, ustav kapitali va taqsimlanmagan foyda bundan mustasno), shu bilan birga barcha guruh ichidagi operatsiyalar va balanslar bundan mustasno. Bosh korxonaning ulushi 100% dan kam bo'lsa ham, sho''ba korxonaning ko'rsatkichlari to'liq qo'shiladi;
• ustav kapitali yig'ilmaydi - bosh kompaniyaning ustav kapitali doimo ko'rsatiladi;
• bosh jamiyatning hisobotlarida aks ettirilgan investitsiya qiymati uning sho'ba korxonaning sof aktivlaridagi ulushiga almashtiriladi. Shu bilan birga, agar investitsiya qiymati sof aktivlardagi ulushdan oshsa, gudvil (sho‘ba korxona uchun ortiqcha to‘lov), agar investitsiya qiymati sof aktivlardagi ulushdan kam bo‘lsa – foydali bitimdan olingan daromad aks ettiriladi;
birlashmasi uchun qo'llanilmaydi. Umumiy nazorat ostidagi korxonalar yoki korxonalar ishtirok etadigan korxonalar birlashmasi biznes birlashmasi boʻlib, unda barcha birlashuvchi korxonalar yoki korxonalar birlashma oldidan ham, keyin ham xuddi shu tomon yoki tomonlar tomonidan nazorat qilinadi va bu nazorat vaqtinchalik emas.
Agar shartnoma natijasida ular korxona faoliyatidan foyda oladigan tarzda uning moliyaviy va operatsion siyosatini boshqarishga jamoaviy huquqqa ega bo'lsa, bir guruh shaxslar tashkilotni nazorat qiluvchi shaxslar sifatida ko'rib chiqilishi kerak. Binobarin, agar bir xil shaxslar guruhi pirovardida shartnoma asosida birlashuvchi korxonalarning har birining moliyaviy va operatsion siyosatini oʻz faoliyatidan foyda olish uchun birgalikda boshqarish huquqiga ega boʻlsa, korxonalarni birlashtirish ushbu BHMS doirasidan tashqarida boʻladi. huquq vaqtinchalik emas.
Tashkilot shartnoma bo'yicha birgalikda harakat qiluvchi jismoniy shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan nazorat qilinishi mumkin va bu jismoniy shaxs yoki shaxslar guruhi moliyaviy hisobotlarni Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga ( IFRS ) muvofiq taqdim etish bo'yicha talablarga bo'ysunmasligi mumkin . Shunday qilib, umumiy nazorat ostidagi korxonalar ishtirok etadigan korxonalar birlashmasi sifatida ko'rib chiqilishi uchun birlashuvchi korxonalarni korxonalar birlashuvining bir xil konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotiga kiritish shart emas.
-IFRS biznes birlashmasi xuddi shu nomdagi ilgari mavjud bo'lgan IAS 22 standartini almashtiradi va UFRS va AQSh GAAP o'rtasidagi yaqinlashuvning yaxshi namunasini beradi. Bundan tashqari, ushbu standart UFRSning kompaniyalarning aktivlari va majburiyatlarini baholashda adolatli qiymatni qo'llash bo'yicha keyingi harakatining yaxshi namunasidir.
Standartni ishlab chiqish UFRS va AQSh GAAP o'rtasidagi konvergentsiya loyihasining bir qismi sifatida amalga oshirildi va 2003 yildan 2004 yilgacha davom etstandartning qabul qilinishi bilan yakunlandi. Hozirgi vaqtda standartni ishlab chiqishning ikkinchi bosqichi davom etmoqda.


Xulosa
Iqtisodiy hayot rivojlanishining ma'lum bir bosqichida buxgalteriya hisobining oddiy usuli endi iqtisodiy faoliyat va mehnat taqsimotining rivojlanish darajasiga to'g'ri kelishi mumkin emas edi. Hisob va buxgalteriya hisobining rivojlanishiga ortiqcha mahsulotlarning shakllanishi va almashinuvning boshlanishi yordam berdi.
Ushbu kurs ishida xalqaro buxgalteriya hisobi tizimidagi moliyaviy hisobotlar va (IFRS, IAS) standartlari haqida qisman tanishib chiqdik. Shuni ta'kidlash kerakki, buxgalteriya hisobi moliyaviy hisoboti juda o'zboshimchalik bilan amalga oshiriladi - buxgalteriya hisobi tizimlari bir xil bo'lgan ikki mamlakat yo'q. Boshqa tomondan, jahon iqtisodiyotidagi ob'ektiv jarayonlar tufayli buxgalteriya hisobini xalqaro standartlashtirish zarurati aniq. Bir qator tashkilotlar buxgalteriya hisoboti va hisobot standartlarini unifikatsiyalash muammolari bilan shug'ullanmoqdalar
Yaponiyaning buxgalteriya hisobi standartlarini belgilash organlari hukumat tomonidan chegaralanmagan alohida buxgalteriya tashkilotiga ega bo’lgan boshqa ko’plab mamlakatlardan farqli o’laroq nazorat qilinadi, masalanCheklangan munosabatlar tufayli standart o’rnatish jarayoni hukumatning maqsadiga ko’proq yordam beradi.
Jahon savdosining ko'tarilishi va rivojlanishi moliyaviy inqilobning shakllanishiga, hisobning paydo bo'lishiga va boshqaruv inqilobining boshlanishiga olib keldi, bu sanoat inqilobiga hissa qo'shdi.
Buxgalteriya hisobi tarixi ko'p asrlarga borib taqaladi. Bu vaqt ichida deyarli har bir mamlakat bunga o'zining munosib hissasini qo'shdi. Buxgalteriya hisobida hamma joyda qo'llaniladigan umumiy printsiplar va qoidalardan tashqari, alohida mamlakatlarning iqtisodiy xususiyatlarini aks ettiruvchi milliy maktablar va yo'nalishlar paydo bo'ldi va rivojlandi.
Shunday qilib, nafaqat protseduralarni (buxgalteriya hisobi), balki metodologiyani (buxgalteriya hisobi) biladigan mutaxassis har doim yuz beradigan o'zgarishlarga tayyor va odatda allaqachon ma'lum bo'lgan elementlarning yangi kombinatsiyasi hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi tarixini biladigan odam kengroq fikr yuritishi, kundalik ishda optimal echimlarni topishi, tashkilotning rivojlanish yo'llarini oldindan ko'ra bilishi va eng muhimi, o'z kasbini sevishi va faxrlanishi mumkin.

Ushbu mavzuning xalqaro, iqtisodiy va moliyaviy aloqalarning keng rivojlanishi, kengayib borayotgan globallashuv sharoitida boshqa mamlakatlar iqtisodiyotining o'zaro ta'sirining kuchayib borishi bilan bog'liq. Ushbu kurs ishining maqsadi buxgalteriya hisobi modellarining shakllanishiga ta'sir qiluvchi omillarni hisobga olish va taqqoslashdir.

Rivojlangan davlatlar iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotiga qo'shilishi sharoitida xorijiy davlatlar buxgalteriyasining barcha qimmatli, milliy xususiyatlarini qoldirib, shu bilan birga xalqaro buxgalteriya standartlaridan maksimal darajada foydalanishga intilish maqsadga muvofiqligini ko`rishimiz mumkin. Bu uning tashkil etilishining barcha darajalarida mavjud buxgalteriya tizimini takomillashtirish va isloh qilishga olib keladi, bu esa o'z navbatida yanada faol savdo-iqtisodiy aloqalarni har bir davlat iqtisodiyoti uchun zarur bo'lgan xorijiy investitsiyalar oqimini keltirib chiqaradi.