Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish

2.32JA

1. Kirish

2. Asosiy qism

2.1 Leksikografiya haqida tushuncha

2.2 Ikki tilli lug'atlar

2.3 Izohli lug'atlar haqida tushuncha

3. Xulosa

4 Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish

Leksikografiya - lug’atshunoslikni o’rganuvchi fan  har qanday xalqning betakror milliy boyligi uning o’z so’zlari hamda turg’un iboralaridir. Zamon va makon ta’sirida tilning lug’at boyligi doimiy ravishda rivojlanib boradi. Hayot, turmush tarzi taraqqiyot va kashfiyotlar yangi-yangi so’zlar, tushunchalarni   dunyoga keltiradi , ba’zi so’zlar esa eskirib iste’moldan chiqadi.Ana shunday dinamik rivojdagi bebaho boylikni o’z vaqtida tarix zarvaraqlariga muxrlash, tilning oltin sahifalarini durlash bilan to’ldirib boorish faqat matonatli, zahmatkash, fidokor tilshunos siymolar gagina nasib etadi. Bunday buyuklarning nomi abadiy hurmatda bo’ladi.

Buning yorqin isboti uchun bobomiz Mahmud Koshg’iy nomini tilga olish kifoyadir. Uning qariyib 1000 yil ilgari yaratgan turkiy tillar tahliliga bag’ishlangan “Devonu lug’atit turk” asari barcha turkey xalqlarning betakror boyligi hisoblanadi. Mahmud Koshg’ariyning nomi esa tarix sahifalariga abadiy muxrlandi.

Darvoqe, til lug’at boyligining nisbatan to’liq tahlili faqat lug’atlar orqali amalgam oshirilishi mumkin. Lug’atlar tuzishning nazariy va amaliy sohalari bilan shug’ullanuvchi fan leksikografiya deb nomlanadi.

Lexikographie - grek tilidan olingan bo’lib, lexicon - Worterbuch, grapho- ich schreibe, ya’ni so’zni izohlash, ifodalash ma’nosini beradi.

1.1 LEKSIKOGRAFIYA  (leksika va… grafiya) — 1) lugʻatlar tuzish, amaliy lugʻatchilik. Amaliy lugʻatchilik lugʻatlar tuzish barobarida bir qator ijtimoiy muhim vazifalarni bajaradi: oʻz va oʻzga tillarni oʻrganish; ona tilini tavsiflash va meʼyorlashtirish (izohli,   imlo   va b. turdagi lugʻatlar yordamida); tillararo aloqa-munosabatni taʼminlash (ikki va koʻp tilli lugʻatlar, soʻzlashgichlar); muayyan   til   leksikasini ilmiy oʻrganish (etimologik, tarixiy lugʻatlar) va b. L.   lugʻat   tuzish ishi sifatida turli xalqlarda   yozuv   taraqqiyotining ilk bosqichlarida u yoki bu tushunarsiz (eskirgan, dialektal, maxsus yoki chet tilga mansub) soʻzning qanday maʼno anglatishini bilish ehtiyoji natijasida paydo boʻlgan. Dastlabki tuzilgan lugʻatlar umumlashgan, universal xususiyatga ega boʻlgan (lugʻatlarning turli shakllari, koʻrinishlari keyingi davrlarda yuzaga kelgan). Oʻzbek Leksikografiyasi tarixi Mahmud Koshgʻariyning «Devonu lugʻotit turk» asaridan boshlangan deb aytish mumkin. Ushbu lugʻat faqat soʻzlar va ularning maʼnolarini tavsiflab qolmasdan, turkiy xalqlar tarixi, urf-odatlari, geografik joylashuvi kabi keng maʼlumotlar manbai hisoblanadi. Shu bilan birga u dastlabki ikki tilli (turkiycha-arabcha) lugʻatlardandir. Mahmud   Zamaxshariy   oʻzining « Asos   ul-balogʻa», «Muqaddimat ul-adab» asarlari bilan ham amaliy, ham nazariy Leksikografiyaning rivojiga ulkan hissa qoʻshdi.   Alisher Navoiy   ijodiga boʻlgan katta   qiziqish   15-a. dan keyingi davrda bir qancha lugʻatlarning yaratilishiga sabab boʻldi: «Abushqa» (16-a.,   Turkiya ) izohli lugʻati, Tole Imoni Hiraviyning «Badoye ul-lugʻat»,   Muhammad   Rizo Xoksorning « Muntaxab   ul-lugʻot»,   Mirzo   Mahdiyxonning «Sangloh», shuningdek, Muhammad Yoqub Chingiyning «Kelurnoma», « Sulaymon   Buxoriyning «Lugʻati chigʻatoiy va turki usmoniy» («Chigʻatoycha-turkcha lugʻat»), Isʼhoqxon Ibratning «Lugʻati sitta as-sina» («Olti tilli lugʻat») kabi lugʻatlarini koʻrsatish mumkin. 19-a. oxiri va 20-a. 1-choragida turli xil sabab va ehtiyojlar,   davr taqozosi bilan Turkistonda ikki tilli Leksikografiya rivoj topdi, oʻnlab ruscha-oʻzbekcha, oʻzbekcha-ruscha lugʻatlar, soʻzlashgichlar tuzilib nashr etildi. VM.   Nalivkin   va M. Na-livkinalarning 1884—1912-y. lar mo-baynida bir necha marta nashr etilgan «Russko-sartovskiy i sartovsko-russkiy slovar» («Ruscha-sartcha va sart-charuscha lugʻat»),   Ashurali Zohiriy   tomonidan 1927-y. da tuzilib, nashr ettirilgan 2 jildli «Ruscha-oʻzbekcha mukammal lugʻat» keyingi davrlarda Oʻzbekistonda yaratilgan ikki tilli lugʻatlar uchun asos boʻldi. Hoz. kungacha 10 ga yaqin xorijiy til bilan oʻzbekchani qiyoslovchi koʻplab   tarjima   lugʻatlari,   fan   sohalariga oid 100 dan ziyod bir, ikki va uch tilli terminologik lugʻatlar yaratildi. Oʻzbek xalqi tarixida birinchi marta «Oʻzbek tilining izohli lugʻati» tuzilib, nashr etildi (1981). 20-a. oʻzbek lugʻatchiligi rivojiga A. Zohiriy, A. Qodiriy, Ye. D. Polivanov, A. K. Borovkov, V. V. Reshetov, S. Ibrohimov, Olim Usmon, Z. Maʼrufov, Sh. T. Rahmatullayev, N. Mamatov, A. Hojiyev, T.   Aliqulov   va b. munosib hissa qoʻshdilar.   Respublika mustaqilligi tufayli oʻzbek Leksikografiyasi oldiga yangi davr talablariga javob beradigan ensiklopedik va lingvistik lugʻatlar yaratish vazifasi qoʻyilgan va bu vazifa oʻz oʻrni bilan amalga oshirilmoqda; 2) tilshunoslikning lugʻatchilik nazariyasiga oid sohasi, lugʻatshunoslik; lugʻat turlari va ularni tuzishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shugʻullanadi. Nazariy Leksikografiya bir qancha muammolarni qamrab oladi: lugʻatlarning umumiy tipologiyasini va yangi turdagi lugʻatlarni ishlab chiqish; lugʻat makrostrukturasini ishlab chiqish (soʻzlarni tanlab olish,   soʻz   va lugʻat maqolalarini joylashtirish tartibi, omonimlarni belgilash, lugʻat tarkibiga havola materiallarni kiritish); lugʻat mikrostrukturasini, yaʼni har bir lugʻat maqolasini ishlab chiqish (soʻzga grammatik va fonetik   izoh berish, soʻz maʼnolarini ajratish va tasniflash,   dalil sifatidagi illyustratsiyalar turlari, taʼriflash turlari, belgilar tizimi, soʻz etimologiyasi haqidagi maʼlumotlar) va b. L. tilshunoslikning barcha boʻlimlari, ayniqsa,   leksikologiya   bilan oʻzaro bogʻliq. Leksikografiya ham amaliy, ham nazariy soha sifatida leksikologiya, uslubshunoslik, fonetikaga hamda til tarixi, tilning grammatik qurilishi haqidagi taʼlimotga suyangan holda ish koʻradi. Dunyo leksikografiyasi ming yillik tarihga ega bo’lsada, uning asosiy rivoji keyingi ikki-uch asrga to’g’ri keladi. Ilk bor oz sonli so’zlar va iboralardangina tashkil topgan qo’l yozmalardan boshlangan lug’atlar hozirgi kunga kelib tillarning yuz ming so’zlarni o’z ichiga olib, minglab adadda chop etilmoqda. Keyingi yillarda leksikografiyaning faqatgina amaliy tomoni emas, balki nazariy yo’nalishi, obyekti, predmeti shakllandi. Lug’at tuzish nazriyasi, amaliyoti tilshunoslikning mahsus sohasiga aylandi. Lug’atshunoslik tilshunoslikning mana shunday o’ta mashaqqatli, o’ta masulyatli sohasi bo’lganligi sababli ushbu savobli yo’nalish bilan yetuk, fidokor, millatparvar olimlar shug’ullanmoqdalar.

Lug’at tuzish ishining naqadar mashaqqatli ekanligi, tuzuvchilarning fozil, sabrli , har qanday mayda-chuyda elementlarga ham o’ta sinchkovlik bilan yondashuvchilar ekanligini professor

M.E. Umarxo’jayev Berlin akademiyasi lug’atshunoslik bo’limida kuzatgan edi. “Worterbuch der deutschen Gegenwartsschrache” lug’ati tuzilishi jarayonini kuzatganda, ustoz lug’atshunos olima Rut Klappenbax va uning rahbarligidagi lug’at tuzuvchilar har bir so’zning fo’netik shakli, morfologik qurilishi va ma’no turlarini bir necha yuzlab, xatto minglab uzoq tarixiy manbalardan olingan tasdiqlovchi misol- kartotekalar orqali hozirgi kundagi aniq holatni ifodalaganlariga guvoh bo’lgan

Zamonaviy Leksikografiya muayyan davr jamiyatidagi bilimlar majmuini aks ettiruvchi lugʻatlarning muhim ijtimoiy vazifasini alohida qayd etadi. Leksikografiya lugʻatlar tipologiyasini ishlab chiqadi. Shu jihatdan bir tilli Leksikografiya (izohli va b. lugʻatlar), ikki tilli Leksikografiya (tarjima lugʻatlar), oʻquv Leksikografiyasi (til oʻrganishga maxsuslashgan lugʻatlar), ilmiy-texnik Leksikografiya (terminologik lugʻatlar) oʻzaro farqlanadi.

2.2 Ikki tilli lug'atlar ikkinchi til o'rganuvchilar uchun zarur vositalar bo'lib xizmat qiladi, lekin ularni to'g'ri ishlatish faqatgina bitta tilda bitta so'zni tomosha qilish va siz ko'rib turgan birinchi tarjimani tanlashdan ko'proq narsani talab qiladi.

Ko'p so'zlar boshqa tilda bir nechta mumkin ekvivalentga, jumladan sinonimlarga, turli registrlarga va nutqning turli qismlariga ega . So'zlar va so'z birikmalarida qaltis bo'lishi mumkin, chunki qaysi so'zni qidirish kerakligini bilib olishingiz kerak. Bundan tashqari, ikki tilli lug'atlar ixtisoslashgan atamalardan va qisqartmalardan, talaffuz ko'rsatish uchun fonetik alifbodan va cheklangan miqdordagi hajmda ko'p ma'lumotni taqdim etish uchun boshqa texnikalardan foydalanadi.

Ko'p so'zlarda bir nechta formalar mavjud: ismlar singular yoki  ko'plik   bo'lishi mumkin (ba'zida erkak yoki ayol), sifatlar qiyosiy va ustun bo'lishi mumkin, fe'llar turli vaqtlarda konjuge bo'lishi mumkin va hokazo. Agar lug'atlar har bir so'zning har bir versiyasini ro'yxatlashi kerak bo'lsa, ular taxminan 10 baravar kattaroq bo'lishi kerak edi. Buning o'rniga, lug'atlar ingliz tilida so'zlashmagan so'zni: yagona ism, asosiy sifatlar (frantsuz tilida, ya'ni ingliz tilida noan'anaviy, noaniq shakl) va fe'lning infinitiologiyasini anglatadi.  
Misol uchun,   serveuse   so'zi uchun lug'at yozuvini topa olmasligingiz kerak, shuning uchun erkaklar bilan jinsiy   aloqani   oxirigacha o'zgartirishingiz kerak va keyin siz "   servir" ga qaraganingizda "ofitsiant" degan ma'noni anglatadi.

Sizningcha ,   nimani anglatishini bilganingizda   ,   o'g'lingizning   fe'l-atvorga o'xshashligini hisobga olishingiz kerak, shuning uchun infinitive, ehtimol,   sonner ,   sonnir   yoki   sonnr   -   sonner   degan ma'noni anglatadi, "qo'ng'iroq qilish" degan ma'noni anglatadi.  

Xuddi shu tarzda,   s'asseoir   va   yodgorlik kabi fe'l-atvor fe'llari, fe'l-   atvor   va   yodgorlik   ostida joylashgan, aksincha, bu yozuv yuzlab sahifalarga to'g'ri kelishi mumkin!

Ko'p so'zlar va iboralar kamida ikkita ma'noga ega: matnning ma'nosi va majoziy ma'nosi. Ikki tilli lug'atlar dastlabki tarjima (lar) ni, so'ngra har qanday mo''jizaviy so'zlarni o'z ichiga oladi. To'g'ri tilni tarjima qilish oson, biroq tasviriy atamalar ancha nozikdir. Misol uchun, inglizcha "ko'k" so'zi rangga ishora qiladi - uning frantsuz ekvivalenti bleu  . Biroq, "ko'k" mo''jizaviy tarzda "   qayg'uni   his qilish" kabi, xafagarchilikni ko'rsatish uchun ishlatilishi mumkin. Agar siz "ko'kka o'xshash" so'zini tarjima qilishni istasangiz, siz bema'ni "   se-sentir bleu   " bilan yakun topgan bo'lar edingiz.  

Shu qoidalar frantsuzchadan ingliz tiliga tarjima qilinganida ham qo'llaniladi. Frantsuz ifodasi   avoir le cafard   ham ramziy ma'noga ega, chunki so'zma-so'z ma'no "xamr qilish uchun" demakdir. Agar kimdir buni sizga aytishsa, nima demoqchi ekanlarini bilmas eding (garchi ehtimol siz ikki tilli lug'atlarni qanday ishlatish kerakligi haqida maslahatimga quloq solmagan deb gumon qilsangiz).   "Avoir le cafard"   - bu ibtidoiy so'zdir - siz so'zma-so'z tarjima qila olmaysiz degan ibora - bu "ko'kni his qilish" uchun frantsuz ekvivalenti.  

Bu dasturiy ta'minot va veb-saytlar kabi   avtomatik tarjimonlarning   juda yaxshi emasligi sababli, yana bir sabab - ular majoziy va tom ma'nodagi tilni ajrata olmaydilar va so'zni so'z uchun tarjima qilishadi.

2.3 Izohli lug’atlarda  lug’aviy birliklarning ma’nosi izohlanadi. Agar lig’aviy birlik ko’p ma’noli bo’lsa uning barcha ma’nolari belgilanadi va har bir ma’nosi izohlanadi. Umumiy izohli lug’larda so’zlarningma’nosi izohlanadi, ularning Grammatik, stilistik, frazeologik iborada qatnashishi kabi belgi xususiyatlari ko’rsatiladi. Lug’aviy birlikning ma’nosi izohlanadi shunga misol keltiriladi. Izohli lug’atlarga quyidagi lug’atlarni misol qilib keltirish mumkin.

O’zbek tilining yangi izohli lug’ati, yangi tahrirda chiqarilgan, O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi til va adabiyot institute “O’zbek tilining izohli lug’ati” 5 jildli bo’lib, 80 000 dan ortiq so’z va so’z birikmasini o’z ichiga oladi. O’zbek tilining ushbu izohli lug’ati keng xronologik doirada o’zbek tilining butun so’z   boyligini emas , balki hozirgi zamon o’zbek tilining keng iste’moldagi so’z boyligini to’plash va tavsiflashni o’ziga maqsad qilib qo’yadi. Chunki o’zbek tili XX asrning 2-yarmida, xususan, keyingi o’z yilda yangi- yangi so’zlar so’z shakllari va ifoda vositalari bilan boyidi shu bilan birga, sifat jihatidan ham ancha o’zgardi.

Shunday qilib, lug’atning asosiy vazifasi hozirgi o’zbek adabiy tilining so’z boyligini to’plash va tavsiflash bilan birga uning meyorlarini belgilash va barqarorlashtirishdan iboratdir. Ayni zamonda u nutq madaniyatining yuksalishiga ham xizmat qiladi.

O’zbek tilining ushbu izohli lug’atini tuzishga kirishishdan oldin katta tayyorgarlik ishlari olib borildi. Badiiy adabiyot namunalariga tayanib, lug’atning leksik asosi-lug’at kartotekasi fondini to’ldirish va boyitishga alohida e’tibor berildi. Chunki tilning boyligi va meyorlari, avvalo, so’z ustalarining asarlarida aks etadi, sayqal topadi.

Natijada kartoteka fondida Fitrat, Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Haza Hakimzoda Niyoziydan boshlab to shu kungacha bo’lgan o’zbek yozuvchilari asarlaridan hamda o’zbek tilida nashr etilgan ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-tehnikaviy, diniy- falsafiy, ilmiy-ommabop asarlar, darsliklardan, vaqtli matbuot va qisman boshqa tillardan o’zbekchaga qilingan tarjimalardan olingan uch millionga yaqin misol-kartochka to’plandi.

Lug’atdan misollar keltirsak:



Adabiy- vaqt e’tibori bilan ohiri yo’q; mangu, doimiy . Adabiy hayot. Adabiy hotira. – Shaharlarning nomi abadiy. Bu nomlarni qo’ygan el ulus. Maqsud Shayxzoda.  

Abiturient   – [ lot. Abituriens, abiturientis- ketmoqchi bo’lgan kishi]

1) O’rta maktabni bitirayotgan o’quvchi

2) Oliy yoki o’rta maxsus o’quv yurtiga kirish uchun da’vogar.

Imtihonlarni boshlashdan avval qur’a tashlanadi. Biletlarni olish uchun abiturientlardan to’rt kishi chiqariladi. Gazetadan.

Afv-  [gunohidan o’tish, kechirish] kt. Kechirim uzr. Sizdan bu ulug’ gunohim uchun afv so’rab, xaydalgan o’g’lingiz –Otabek Yusufbek hoji o’g’li. Abdulla Qodiriy, “O’tgan kunlar”.  

Afv etmoq-   (yoki qilmoq) Kechirmoq, uzrni qabul qilmoq, gunohidan o’tmoq. Bu lapashangligimiz uchun rahnamolarimiz bizni afv eturlarmi? G’ulom, Mash’al.  

Afv etasiz- Kechirasiz (odatda so’zlovchi gap boshida olingan uzr so’rab ishlatiladi) [Saidbek] Afv etasiz , siz buni qayoadan bilasiz, general janoblari? K. Yashin, M. Rahmon, Sirdaryo.  

XULOSA

Lug'atlarning muayyan xalq manaviyati va milliy madaniyatida muhim o'rin egallashi isbot talab qilmaydigan holatdir. Ularda jamiyatning rna'lum davrda erishgan bilinilari aks etadi. Lug'atlar ma'lum ijtimoiy vazifalar bajarishi, jumladan, o'quvchiga muayyan hodisa yolci hola^haqida ma'lumot berishi, uni o'z va o'zga tillardagi so'zlar bilan tanishtirishi, tilni, uning lug'at tarkibini takomillashtirish va tartibga solishga yordam berishi bilan katta ahamiyatga ega bo'lib, doimo zamonaga hamnafas tarzda mukammalashiG borishi zarur. Biroq lug'atlar qanchalik zamonaviy, mukammal bo'lmasin, davrdan ma'lum darajada orqada qolib, so'zlar hamda ular ifodalagan narsa va hodisalar o'rtasidagi u yoki bu o'zgarishlar natijasida yuzaga kelgan yangicha munosabatlarni kechikib qayd etadilar. Bu tushunadi va tabiiy hol.

Har qanday milliy tilning asosiy so'z boyligini, shu tilning tarixan rivojlanishi hamda muayyan lug'atni yaratish chog'idagi turg'un holatini lisoniy tizim va nutqiy faoliyat birligida ifoda qiluvchi katta hajmli filologik lug'atlar ulkan madaniy ahamiyatga molilc ishlar sifatida baholanishga loyiqdir. Shu bilan birga, ularni keng kitobxonlar qo'lidan tushmay, har doim faol qo'llanish muddati esa, abadiy cmas. Chunki tilning eng harakatchan qismi bo'lgan leksikada, hatto sho'ro davrida, turg'unlik yillarida ham, bir tomondan, so'zlarning eskirishi, ikkinchi tomondan, ularning yangilanishiga olib keluvchi jarayonlar to'xtab qolgani yo'q. Ayni holat, ayni jarayonlarni zamonaviy o'zbek leksikografiyasi tarixida ham kuzatishimiz mumkin. Yuqorida aytilganidek, har qanday tilning rivojlanishida uning leksikasi tez, sezilarli va jiddiy o'zgarishlarga uchraydi. Leksikadagi taraqqiyot yangi lug'aviy birliklarning naydo bo'lishi, ma'lum lug'aviy birliklarning iste'moldan chiqishi, so'zlarning yangi ma'noiar kasb etishi va ayrim ma'nolarning yo'qolishi kabi hodisalar bilan xarakterlanadi. Ana shunday o'zgarishlar ma'lum darajaga etgach, ularni nazariy va amaliy jihatdan aks ettiruvchi ishlarga ehtiyoj tug'iladi. Amaldagi "O'zbek tilining izohli lug'ati" ham xuddi shunday ehtiyoj, talab tufayli juda katta mehnat evaziga yuzaga kelgan va u ma'lum vaqtga qadar (aytish mumkinki, O'zbekiston mustaqillikka erishguncha, 90- yillar o'rtalarigacha) o"z vazifasini o'tab keldi. Lekin bu lug'at ma'lum sabablarga ko'ra, xususan, lug'atga so'z tanlashdan boshlab, so'z ma'nolarini belgilash, qayd ctish, izohlash masalalarida bir qator kamchiliklarga egaligi, o'tgan asrning 70- yillaridan shu vaqtga qadar o'zbek tili lelcsikasida ro'y bergan katta o'zgarishlarni o'zida aks ettirmaganligi, eng asosiysi - hozirgi davrimizga, resnublikaning mustaqillik holatiga mos, muvofiq kelmaydigan siyosiy, mavkuraviy qarashlarni muayyan darajada ifodalanganligi tufayli, hozirgi kun talablariga javob bera olmay qoldi. Xususan, o'zbek tilining bebaho mulki bo'lgan, hayotda bekmu ko'st xizmat qilayotgan juda ko'n so'zlar sho'ro davrida "diniy", "eskirgan" kabi tamg'alar bilan tazyiqqa uchradi, iste'moidan chiqarildi, ularning o'rnini "ruscha- baynalminal so'zlar" egalladi. Bunday munosabat amaldagi izohli lug'at materiallarida ham o'z aksini tongan edi: lug'atda iqtisodiyot so'zini "eskirgan" deb, ekonoinika so'zining asosiy so'z sifatida berilishi, ma'naviyat so'zining umuman berilmaganligi, ko'nlab so'zlar izohlarining sho'ro maikurasiga moslashtirilganligi buning yaqqol dalilidir.