Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning dolzarbligi

Xiva xonligi haqidagi arxiv hujjatlari orqali tarixi yoritilishi

O‘rta Osiyo xonliklari hukmronligi davridagi ma’muriy boshqaruv tizimi bilan bog‘liq muammolar ko‘plab vatanimiz va xorijiy tarixchilar hamda sharqshunoslar tomonidan tadqiq qilingan bo‘lib, bu esa o‘sha davrlardagi ish yuritish va hujjatshunoslik, hujjatlami saqlashni tahlil qilishni osonlashtiradi. O‘z navbatida, hujjatlar bilan ishlash va ulaming saqlovini tashkillashtirishga oid ko‘plab jarayonlar hozirgacha to‘liq o‘rganilmagan. O‘rta Osiyo xonliklaridagi hukumat institutlarining boshqamv funksiyalari, davlat hujjatlarini tizimlashtirish tahlillari xonliklardagi hujjatshunoslikni va uning o‘ziga xos tomonlarini o‘rganishimizga yordam beradi. Ma’lumki, XIX asr ikkinchi yarmi 0 ‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojeali burilish yasagan davri bo‘ldi. 1873-yilda Rossiya imperiyasining Xiva xonligi ustidan protektorati o‘rnatilib, xonlik va xonning faoliyati ustidan nazorat giluvchi imperiya ma’muriyati Kengashi (Devon) joriy qilindi, Kengash a’zolari 7 kishidan tashkil topib, ulardan to‘rt kishi Rossiya ma’muriyati vakillari, uchtasi esa - Xiva xonligi (xonning o‘zi, devonbegi va mehtar)dan iborat edi. Devonning raisi xon hisoblangan. U tomonidan qabul qilinadigan muhim qarorlar Turkiston generalgubematori tomonidan albatta tasdiqlanishi shart edi. Xiva xonligini ikkita mustaqil ma’muriy birliklarga bo‘linishi natijasida- devon tizimi bekor qilindi. 1886-yildagi “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom”ga ko‘ra Amudaryo boTimi Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilib, viloyat harbiy gubernatori boshqarmasiga bo‘ysunadigan boTdi. U fuqaroviy boshqaruv bo‘yicha kengaytirilgan uyezd boshlig‘i huquq va majburiyatlaridan foydalanib, mahalliy ma’muriyat va xalq sudiga amaldorlami tayinlashi hamda o‘z vazifasidan ozod qili shi mumkin edi. Bo‘lim boshlig‘i huzurida uning yordamchisi va mahkama faoliyat ko‘rsatgan. Ma’lumki, rus-xiva shartfiomasi (1873-y.) xonlikdagi ma’muriydavlat tuzilishini o‘z holicha saqlab qoldi. 0 ‘ziga qoldirilgan hududda Xiva xoni xuddi Buxoro amiri singari xonlikning ichida cheklanmagan hokimiyatni saqlab qolgan edi. Xonlik saroyida xuddi Buxoro amirligidagi vazifalami bajaruvchi bir guruh amaldorlar lavozimlari mavjud edi. U yoki bu amaldoming hokimiyat tizimidagi rnavqei va darajasi uning xonga yaqinligi bilan belgilangan. Shaxsan xonning o‘zining farmoni bilan saroydagi turli davlat lavozimlari taqsimlanib, ko‘p hollarda bu lavozimlar avloddan-avlodga meros bo‘lib qolar edi. XIX asming birinchi yarmida Xiva xonligida qushbegi lavozimidagi shaxs xonning topshirig‘iga ko‘ra xonlikning janubiy qismidagi aholisini boshqarar edi. Undan so‘ng - mehtar lavozimi bo‘lib, mehtarga xonlikning shimoliy qismidagi o‘troq aholi bo‘ysungan. Chin inoq lavozimi ilgarilari xondan keyingi o‘rinda turuvchi lavozim hisoblansa-da, huddi Buxorodagi chin otaliq mansabi bu davrga kelib o‘z ahamiyatini yo‘qotgan edi. Ulaming har birining huzurida ularga tobe amaldorlar va mahkama bo‘lib, u yerda davlat ahamiyatiga molik muhim hujjatlar to‘plangan. Shuningdek, xon huzurida ham huddi Buxorodagidek - devonbegi, parvonachi, shotir, kitobbardor lavozimlari bo‘lib, ular faoliyati o‘z-o‘zidan ish yuritish va hujjatlami saqlash bilan uzviy bog‘liq edi. 0 ‘zR MDAda saqlanayotgafl Xiva xonlari arxiv hujjatlarida xonlikdagi arxiv ishi va ish yuritish tartiblari yoritilgan. Xiva xonligi arxivi hujjatlarini butlash tarixiga ruslar katta e’tibor qaratishgan. 1864-1865-yillarda Rossiya harbiylarining Toshkentga qilgan yurishidan farqli o‘laroq, Xiva xonligini zabt etishda harbiy qo‘shinlar bilan birgalikda harbiy-topografik va madaniy-tarixiy mu’lumotlaf to‘plovchi olimlar guruhi ham safarbar etilgan. Buholat bosib olingan hududlarga nisbatan Rossiya imperiyasi hukumatining va ilmiy jamiyat vakillarinmg o‘ziga xos qiziqishini ortib borishi bilan bogiiqdir. Masalan, rus geografik jamiyati tomonidan o‘lkani tadqiq etish yuzasidan “Xiva xonligi geografik, etnografik va madaniy-tarixiy munosabatlarini o‘rganish bo‘yicha” loyiha ishlab chiqildi. Loyihaning alohida boTimlari tarixiy geografiya va yozma manbalami to‘plashga yo‘naltirilgan edi. Unda qanday sharoitlarda va kimlardan (bozorlar va kitob rastalaridan, mansabdor shaxslardan) xonlikdagi sharq qo‘lyozmalarini fan manfaatlariga o‘zlashtirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham qo‘shilgan. 0 ‘z o‘mida loyihada rasmiy hujjatlami to‘plashga katta e’tibor berish alohida ta’kidlangan. Loyihaning IV bo‘limida quyidagilar ta’kidlangan: “hujjatlar nafaqat rasmiy. shaxslarga tegishli binolardan, balki o‘zlari yoki ota-onalari yuqori mansabda ishlamagan oddiy fuqarolaming uylaridan ham topilishi mumkin. Ulaming uylarida faxriy yorliqlami, shartnoma yoki ulaming nusxalarini uchratish mumkin. Oqsoqollar tomonidan soliqlar yig‘imi hisoboti olib borilgan... Shunga o‘xshash barcha qog‘ozlar ilmiy qiziqish kasb etadi”. Ushbu loyihani amalga oshirishda Turkiston general-gubematori K.P.Kaufmanning buyrug‘iga binoan Xiva yurishida faxriy maslahatchi va sharqshunos - A.L.Kun ham ishtirok etgan. 1873-yilning 5 oktyabrida A.Kun Turkiston general-gubematori fon Kaufinanga xat yo‘llab, ishi yuzasidan quyidagilar to‘planganini jnaTum qildi: 1) Xonlik to‘g‘risidagi etnografik-statistik materiallar; 2) xon saroyidan sharq qo ‘ lyozmalari, tangalar va hujj atli materiallami konfiskatsiya qilinganligi; 3) kumushdan yasalgan ayollar taqinchoqlarining bir qismi - sotib olish yo‘li bilan, bir qismi - mulkning kontributsiyasidan to‘planganligini; turkman va turkman ayoliga tegishli ikkita manekenlarga mo‘ljallangan kostyumlar; 4) Xiva xonlari taxtini musodara qilinganligi; 5) tangalami zarb qilish uchun Xiva xonlari tomonidan qo‘llanilgan muhrlar; 6) ko‘xna Urganchdan keltirilgan Xiva xonlari muhrlari va sharq qo ‘ lyozmalarining bir qismi, shuningdek xonning taxti - Osiyo muzeyiga jo‘natilgan bo‘lsa, kitoblar, hujjatlar, kumush buyumlar, kiyimlar, qadimgi tangalar va muhrlar Imperatorning oilaviy kutubxonasiga topshirilgan. A.Kunning ma’lumotlariga ko‘ra, Xiva xoni saroyi egallanganligining ikkinchi kunida turli xil mazmundagi 300 ga yaqin qo‘l~ yozmalar konfiskatsiya qilingan. Ulardan 129 tasi-140 jildli tarixiy to‘plamlar, yigirmaga yaqin sharq shoirlarining 30 jildli asarlari, 40 ta huquqiy-diniy 50 jildli to‘plamlar, shuningdek, Qur’onning 18 nusxasi va 50 ta o‘quv qo‘llanmalardan iborat edi. A.Kunning fikricha, bu qo‘lyozmalar orasida xon saroyi yilnomachisi vazifasida ishlagan Yunus Mirobning “Xiva xonlari tarixi” asari qimmatli manbalardan biri hisoblangan. Asarda qo‘ng‘irotlar sulolasining asoschisi Eltuzarxon davridan to Rossiya imperiyasi bosqiniga qadar hukmronlik qilgan xonlar tarixi yoritilgan. Davlatda mavjud bo‘lgan urf-odatlar bo‘yicha bu asar rasmiy yilnomachilar tomonidan avloddan-avlodga merosiy asar qilib qoldirilgan. Xiva yurishi vaqtida turli xil mazmundagi quyidagi arxiv hujjatlari to'plangan: 1) moliyaviy ishlarga (xonlikdagi kirim va chiqimlarmuallif) oid hujjatlar; 2) mulk va vaqf yerlari to‘g‘risidagi hujjatlar; 3) xizmat xatlari (turli xil diplomatik yozishmalar va iltimosnomalar) va h.k. Birinchi guruhda soliq yig‘imlari haqidagi qaydnoma juniallar (salg‘uta) to‘plangan. Ikkmchisi - devonbegi Matmurodning xonlik xarajatlari to‘g‘risidagi hisobotlaridan tashkil topgan. Uchinchisiga, Buxoro, Qazali, Konstantinopol va boshqa shahaiiarda yashovchi Xiva savdogarlarining xonga yozgan iltimosnomalari; yer to‘g‘risidagi bahsnizolami hal qilib berish to‘g‘risidagi so‘rovnomalar, yer-joy olish to‘g‘risidagi arznomalar kirgan. Diplomatik yozishmalar orasida quyidagi hujjatlar aniqlandi: Ost-Indiya general-gubematori Nors Brunning xati; turk sultonining xat va farmonlari; rus elchisi va generali Danilevskiy va Xiva xoni o‘rtasida imzolangan shartnoma; Turkiston generalgubeinatori bilan olib borilgan turli xil maktublar va h.k. A.Kunyuqoridato‘planganarxivmateriallarinitahlilqilib,ulardagi ma’lumotlami to‘liq bo‘lmaganligi omillarini ham ko‘rsatib o‘tdi. Birinchisi - Rossiya imperiyasining bosqinchilik harakatlftri va yuzaga kelgan siyosiy voqealar bilan bog‘liq bo‘Isa, ikkinchisi - 0 ‘rta Osiyo xonliklarida yozma manbalarni saqlovvni yo'lga qo‘yilmaganligi hamda davlat arxivlari yoki shunga o‘xshash arxiv : saqlovxonalarining yo'qligida edi. : v Biroq, A.Kun tomonidan to‘plangan sharq qo‘lyozmalarmi, shu- |S' ningdek, ular orasidagi Xiva xonlari kitoblarining o‘z manziliga yetka- ! zish taqdiri fojiali bo‘lgan. N.P.Ostroumovning kundalik xotiralarida ta’kidlanishicha, 1891-yilning5 sentabridau Xiva xonining bosh kotibi Polvon Miiza boshi bilan uchrashganda, Polvon M ina boshi unga quyidagilamima’lumqilgan: “KunXivadan 1500taturlixilqo‘lyozmalami olib ketgan, biroq bu qo‘lyozmalami qayiqda olib ketishi mobaynida ulaming ko‘pchilik qismi suvdan nam bo‘lib qoladi. Nam bo‘lib qolgan huijatlami quritish uchun 150 ta mulla madrasadan chaqirilgan. Yordamga chaqirilgan mullalar tomonidan ayrim qo‘lyozmalar yashirib qoljngan va bu qo‘lyozmalami keyinchalik u Buxoroda ko‘rgan”. , Umuman, Xiva xonlari arxivi asosan qushbegi jnahkamasi, devonbegi va mehtar hujjatlaridan tashkil topgan edi. 1948-yilning iyulida Xorazm viloyat davlat arxiv fondida to'plangan “Xiva xoni devonxonasi”ning 1874-1917-yillardagi voqealami aks ettiruvchi 98 saqlov birligidagi hujjatli materiallari 0 ‘zR MDAga qabul qilindi. Bu hujjatlar Amudaryo bo‘limi boshlig‘i va Xiva xoni mahkamasi o'rtasida soliq yig‘imlari, jinoiy va fuqaroviy ishlar to‘g‘risidagi hamda boshqa hujjatlardan iborat edi. Bir yildan so‘ng fondga Qoraqalpog‘istondan keltirilgan qozilik va vaqf hujjatlari, mahalliy xalqning xonga murojaatlari, devonxonaning soliq tushumlari haqida ma’lumotberavchi daftarlari, alohida yeregalariqaramog‘idagi yerlar va sug‘orish kanallarida tozalashga qatnashgan ishchilar haqidagi statistik ma’lumotlar ham topshirildi. 1960-yilda respublika arxiv boshqarmasi xodimi S. Davletshina va Xorazm viloyati davlat arxivi xodimlari tashabbusi bilan mahalliy aholidan Xiva xonlari arxiv hujjatlarini to‘plash bo‘yicha ekspeditsiyatuzildi. 0 ‘tkazilgantadqiqotlarnatijasida 1961 -yilningiyimida Xiva aholisidan 111 ta hujjat sotib olindi va 120 ta hujjatlar bepul qabul qilindi, Bundan tashqari, Qoraqalpog‘iston aholisidan 15 ta hujjat bepul va 35 ta hujjat sotib olindi. 47 1962 yilda 0 ‘zRMDAfondi M.E.Saltikov-Shedrin nomidagi davlat ommaviy kutubxonasi (sobiq Imperator ommaviy kutubxonasi, hozirda esa - Rossiya Milliy kutubxonasi)dan'berilgan 10158 ta varaqdan iborat hujjatlar bilan to‘Idirildi. Keyingi yillarda yuqoridagi arxiv hujjatlari qaytadan ta’mirlanib, ulaming opis ro‘yxatlari va yig‘majildlari tuzildi. 1988-yilnihg 20 aprelida fond-nodir hujjatlar fondi deb tan blindi. Bugungi kunda fondda 1269 saqlov birligidagi hujjatlar saqlanmoqda.

3.