Xulosa chiqarishning umumiy xarakteristikasi. Bevosita xulosa chiqarish turlari. Deduktiv xulosa chiqarish (sillogizm)

Induktiv xulosa chiqarish. Biz avvalgi mavzuda zaruruiy xulosa chiqarish bilan (diduktiv xulosa chiqarish asosida) tanishib chiqqan edik. Mantiqda ehtimoliy xulosa chiqarish ham o’rganiladi.
Ehtimoliy xulosa chiqarish turli xil shakllarda, shu jumladan, enduktiv xulosa chiqarish shaklida amalga oshirishi mumkin. Ularning barchasiga xos xususiyat-xulosaning asoslardan mantiqan zaruriy ravishda kelib chiqmasligi hamda faqat ma’lum bir darajada tasdiqlanishidir. Asoslarning xulosani tasdiqlash darajasi mantiqiy ehtimollik, deb nom olgan. Juz’iy bilimdan umumiy bilimga mantiqan o’tish induksiya shaklida sodir bo'ladi (lotincha-inductio-yagona asosga keltirish).
Induktiv xulosa chiqarish empirik umumlashtirish shaklida sodir bo’lib, unda birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanishni kuzatish asosida shu belgining maskur sinfga tigishli barcha predmetlarga xosligi haqida xulosa chiqariladi.
Induktiv asosida chiqarilgan xulosalar ilmiy bilishda o’rnatilgan turli empirik qonuniyatlar, yaratilgan umumlashmalar tarzida o’z aksini topadi, predmet va hodisalar haqidagi bilimlarimizni kengaytirishga olib keladi.
Induktiv xulosa chiqarish bilvosita xulosa chiqarish hisoblanadi, ya’ni uning asoslari ikkita va undan ortiq mulohazalardan tashkil topgan bo'ladi. Ular, odatda, yakka predmet yoki predmetlar sinfining bir qismini ifoda qiladilar. Xulosada esa, bir mantiqiy sinfga mansub predmetlarning barchasiga nisbatan umumiy hukm tarzidagi fikr hosil qilinadi.
Demak, induktiv xulosa chiqarish yakkalik, juz’iylik va umumiylikning dialektik aloqasini kuzatamiz.
Induktiv xulosa chiqarishning ikkita turi: to’liq va to’liqsiz induksiyalar farq qilinadi.
To’liq induksiya induktiv xulosa chiqarishning shunday turiki, unda birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub, har bir predmetga xosligini aniqlash asosida, shu belgining berilgan sinf predmetlari uchun umumiy belgi ekanligi haqida xulosa chiqariladi.
To’liq induktiv predmetlarning kichik sinfiga, elementlari yaqqol ko’zga tashlanib turadigan, miqdor jihatdan cheklangan yopiq sistemalarga nisbatan xulosa chiqarishda ishlatiladi.
To’liq induksiyada muhokamaning qurilish shakli quyidagi ko’rinishga ega:
S₁ predmeti P belgiga ega.
S₂ predmet P belgiga ega.
… … … … … … … … … … … … … …
S_n predmeti P belgiga ega.
Faqat S₁, S₂,…, S_n largina C
__________________________________
sinfini tashkil etadi.
C sinfining har bir predmeti P belgiga ega.
Simvolik ifodasi esa quyidagicha:
P(x₁)
P(x₂)
… … …
___________________________________
P(x_n)
1, x₂,…, x_n>

Predmetlarning yopiq to’plamini o’rganish empirik tadqiqotning aniq bir sinfni bilish bilan chegaralanganligini bildiradi. Ana shuning uchun ham asoslardagi har bir predmet haqidagi ma’lumot qayd etilgan belgini sinf predmetlarining barchasiga yoyish, ularga tegishli, deb aytish uchun mantiqiy asos bo’la oladi.
To’liq induksiyaning asosiy xususiyati shundaki, unda berilgan sinfga mansub barcha predmetlar birma-bir o’rganilib chiqilishi, ular haqida yakka hukmlar hosil qilinishi va asoslar sifatida qabul qilinishi zarur.
To’liq induksiyaning yana bir muhim xususiyati bor: uning asoslari ham, xulosasi ham aniq, tekshirilgan, ehtimoldan xoli fikrlarni aks ettirgani uchun ular qat’iy hukmlar orqali ifodalanadi.
To’liq induksiyaning asoslari va xulosasini ularning tarkibi jihatidan olib tahlil qilsak, quyidagi holni kuzatish mumkin. Asos bo’lib kelayotgan hukmlar sub’ektlari mantiqiy sinfning alohida elementlarini ifoda etadi. Xulosaning sub’ekti esa bir butun mantiqiy sinfni aks ettiradi. Asoslar va xul;osa predikatlari predmetlar belgisini ifoda qiladi. U asoslarda sinfning alohida olingan har bir elementiga tegishli belgi sifatida fikr qilinadi. Xulosada esa u belgi butun sinfga ko’chirilib, unga tegishli umumiy belgi sifatida qayd etiladi.
To’liq induksiyagaxos bo’lgan yana bir xususiyatni ko’rsatishmumkin. Bu uning asoslarda va xulosada ko’rsatilgan predmetlardan boshqa predmetlar haqida bilim bermasligidan iborat.
Nihoyat, to’liq induktiv xulosaninmg aniq va chin bo’lishi bilan deduktiv xulosa chiqarishga o’xshab ketishini qayd etish zarur.
To’liq induksiya tahliliga yakun yasab, uning xulosasining aniq, qat’iy bo’lishini, predmetlarning kichik sinfi haqida empirik materiallarni umumlashtirish yo’li bilan xulosaviy bilim olishning samarali vositasi ekanligini alohida qayd etsa bo'ladi.
Ob’ektiv olamdagi predmet va hodisalarning katta sinflarini, ularning amalda cheksiz bo’lgan xossalarini tajriba va kuzatishda to’laligicha qamrab olib bo’lmaydi. Ana shuning uchun ham to’liq induksiyaning bilish jarayonidagi imkoniyatlari o’z chegarasiga ega, deb hisoblanadi.