Xulosa chiqarishning umumiy xarakteristikasi. Bevosita xulosa chiqarish turlari. Deduktiv xulosa chiqarish (sillogizm)

Ilmiy induksiya ehtimoliy xulosa chiqarishning shunday turiki, uning asoslarida birorta belgining bir sinfga mansub predmetlarning bir qanchasida takrorlanishi qayd etilishi bilan bir qatorda, u belgining sababiy aloqasi haqida ham ma’lumot mujassamlashgan bo'ladi va ular xulosada berilgan predmetlar sinfiga nisbatan hosil qilingan fikrda o’z aksini topadi.
Ommabop induksiyadan farqli o’laroq, ilmiy induksiyada bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanuvchi belgi shunchaki qayd etilib qolmasdan, balki u haqida to’laroq ma’lumotga ega bo’lish, uning mavjud bo’lishi sababini aniqlash uchun predmetning boshqa belgilari bilan bo’lgan alqalari, xususan, sababiy bog’lanishlari o’rganiladi. Ana shuninguchun ham, ya’ni hodisalarning sababini aniqlashga, ularni ifoda etuvchi qonunlarni ochishga qaratilgani uch7un ham to'liqsiz induksiyaning bu turini ilmiy induksiya deb ataladi.
Ma’lumki, ilmiy bilish fanning bosh maqsadi o’rganilayotgan ob’ektni tavsiflaydigan qonunlarni ochish orqali uning (ob’ektning) tabiatini, mohiyatini tushuntirishdan iborat. Bu esa, birinchi navbatda, hodisaning (yoki uning belgisining) mavjud bo’lish sababini aniqlashni taqozo etadi.
Shuni aytish kerakki, sababiy aloqadorlik hodisalar o’rtasidagi umumiy bog’lanishlarning boshqa turlari kabi hodisalarning tabiatini belgilaydi. Ana shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni o’rganish hodisalarning mohiyatini tushunish, turli jarayonlarni oldindan ko’rish yangiliklar yaratish imkonini beradi.
Ilmiy induktsiya metodlari. Bu metodlar bilish jarayonidagi hodisalar o’rtasidagi sabab – oqibat bog’lanishlarini aniqlashda qo’llaniladi. Ular ilmiy induktsiyaning turidan biri hisoblanadi.
Bu yerda metodologiya sababiyat printsipi qoidasi hisoblanadi. Bu metodlarni qo’llashda sabab deganda nima tushuniladi? Ma'lumki, sabab – hodisa bo’lib ma'lum bir sharoitda oqibat deb ataluvchi boshqa hodisani keltirib chiqaradi. Oqibat – bu sababning natijasidir.
Metodlarni bayon qilishda sabab deb, ma'lum bir holatga qo’shilishi natijasida, mavjud holatdan sababni – o’zida mavjud predmet, predmetdagi o’zgarish, predmetda yangi xususiyatni paydo bo’lishi va boshqalarni ifodalagan hodisani keltirib chiqargan holatga aytiladi. Ta'kidlab o’tish kerakki, bu metodlar har qanday sabab – oqibat bog’lanishlarni emas, balki ulardan oddiyroqlarini aniqlash imkonini beradi.
Sabab aloqalarini aniqlashda bu metodlarni qo’llashda sababiyat printsipining qo’yidagi qoidalari hisobga olinadi:
1.Sabab – oqibat aloqasi ob'ektivdir;
2.bu aloqa zaruriydir; ma'lum bir sabab o’z oqibatiga ega;
3.Bu aloqa umumiydir; borliqda sababsiz hodisa mavjud emas;
4.Sabab vaqtiga ko’ra oqibatdan oldin keladi.
1. O’xshatish metodi. Unda o’rganilayotgan hodisaning sababi haqidagi xulosa shu xodisa bir qancha hollarini solishtirish, ularning o’xshash tomonini aniqlash asosida hosil qilinadi.
O’xshatish metodining sxemasi:

AVS - d
ADE - d

AFK - d
_______________________

extimol A d ning sababidir.

Kuzatilayotgan uch holatning natijasi d dir. holatlar guruhida faqat A o’zgarmasdan takrorlanib kelayapti. Demak, d hodisaning ehtimoiy sababi A holatdir deb olindi. Misol keltiramiz, korxona omboridan bir oy mobaynida uch marta buyum o’g’irlandi. Tergovda aniqlanishicha shu davrda omborxonada A,V,S,D,E,F,K shaxslar qorovullik qilishgan. Uch marta sodir etilgan o’g’irlik davrida ham A fuqaro qorovullikda bo’lgan. Tergovda A fuqaro o’g’irlikka aloqasi bor deb taxmin qilindi. Bu xulosa ehtimoliydir. Chunki o’g’irlik sodir etilgan kun bilan fuqaro A ning navbatchilik kuni tasodifiydir. Balki o’g’irlik fuqaro A ning ehtiyotkorsizligi oqibatida sodir etilgandir. Shu sababli o’g’irlik bilan A ning navbatchilik kuni o’rtasidagi sabab – oqibat aloqasi keyingi tergov jarayonida aniqlanishi lozim. qanday qilib o’xshatish metodida xulosaning ehtimollik darajasini kamaytirish mumkin?

Birinchidan, iloji boricha A bilan d ning o’xshashligini ko’rsatuvchi va boshqalari turli hil bo’luvchi holatlarni iloji boricha ko’p ko’rib chiqish kerak. Keltirilgan misolda – shunga o’xshash o’g’irlik boshqa oylarda sodir etilmadi, agar sodir etilgan bo’lsa qorovullar tarkibi qanday bo’lgan.
Ikkinchidan, natijani keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan holatlarni ko’proq miqdorda o’rganib chiqish lozim (yuqoridagi holatda balki qarovullikda ko’proq kishi ishtirok etgandir).
Tafovut metodi. hodisa vujudga kelayotgan va vujudga kelmayotgan hollar avval kelayotgan holatlarning bittasidagina farq qilib, qolganlarida o’xshash bo’lsa, ana shu bitta holat kuzatilayotgan hodisaning sababidir.
Tafovut metodi sxemasi:

1. AVS – d

2. – VS - -
_______________________
Ehtimol A d ning sababidir.

Ikki holat ko’rib chiqilmokda. Birinchi holatda AVS d ni keltirib chiqardi. Ikkinchi holatda A hodisa ishtirok etmadi, natija d xodisa ham o’z navbatida yo’q. Demak A hodisa d xodisaning sababi deb xulosa qilinadi. Yuqoridagi misol yordamida tafovut metodini ham ko’rib chiqamiz. 1 – xolatda AVS fuqarolar qorovullik qilishgan va unda o’g’irlik sodir etilgan. 2 – xolatda faqat VS fuqarolar qorovullik qilishgan va o’g’irlik sodir etilmagan. Demak, xulosa qilamizki ehtimol A fuqaro o’g’irlikka aloqadordir. Bu metodga fanda kuzatilgan qo’yidagi tajribani misol qilib keltirish mumkin. XIX asrda ba'zi olimlar hayvonlar hayoti uchun oqsil va tuz yetarli deb hisoblashgan. Bu fikrni 1880 yil rus olimi N.I.Lunin rad etdi. U qo’yidagi tajribani o’tkazgan. Bir gurux kalamushlarni oddiy ovqat bilan oziqlantirdi, ikkinchi guruxini esa tanlangan oqsil (V) va tuz (S) bilan. Ikkinchi guruh kalashmushlar bir qancha vaqtdan so’ng nobud bo’ldi. Lunin xulosa qildiki hayvonlar uchun oqsil va tuzdan tashqari yana nimadir zarur. Keyinchalik bu vitaminlar (A) ekanligi aniqlandi.

Tafovut metodi eksprimental tadqiqot metodi sifatida qo’llanilishi mumkin. Tabiatshunoslikda u o’xshatish metodiga nisbatan aniqroq xulosa beradi. Biroq ijtimoiy bilishda undan ehtiyotkorlik bilan qo’llanishadi, chunki ijtimoiy xodisalarni o’rganishda vujudga kelayotgan holatdan avval kelayotgan holatlarni ajratib ko’rsatish ancha mushkul.
3. O’xshatish va tafovut qo’shma metodi.
Bu metoda yuqoridagi ikki metod bir – biriga qo’shiladi. Bu metodda tekshirilayotgan ikki yoki undan ortiq xodisalar uchun o’tgan xolatlardan faqat biri umumiy bo’lib, qolgan ikki va undan ortiq holatlar esa o’tgan xodisalarda ko’rinmasligi umumiy va faqat shu orqali ikki qator xodisalar bir – birlari bilan ajraladigan bo’lsalar bu holat tekshirilayotgan xodisa sababi bo’ladi.

O’xshatish va tafovut qo’shma metodi sxemasi:

AVS - d
ADE - d
AFK - d
- BC - -
- DE - -
- FK - -
_______________________
Ehtimol A d ning sababidir.
4. Yo’ldosh o’zgarish metodi. Bir holatning o’zgarishi hodisaning o’zgarishiga ham olib kelsa, shu holat kuzatilayotgan hodisa o’zgarishining sababidir.
Yuldosh o’zgarish metodi sxemasi:
A1VS - d1
A2VS - d2
A3 VS - d3
_______________________
Ehtimol A d ning sababidir.
Misol. Onalarning yoshi qancha katta bo’lsa. (Bir hil turmush tarzi, kasb va x.k), yangi to’g’ilgan bolalarning o’rtaga og’irligi shuncha yuqori bo’lgan. Uzoq vaqt bu ikki hodisa o’rtasida sabab – oqibat bog’lanishi mavjud deb hisoblangan. Biroq bolalarning tug’ilish tartibi hisobga olinmagan. Keyinchalik ma'lum bo’lishicha bolaning og’irligi onaning yoshi bilan emas, balki tug’ilish tartibi bilan bog’liq ekan. Bir onaning 4 va 5 – bolalari 1,2,3 – bolalariga nisbatan o’rtacha og’irligi yuqori bo’lgan. Yo’ldosh o’zgarish metodi bo’yicha analiz qiladigan bo’lsak: Onaning yoshi (V) uning kasbi (S) bolaning tug’ilish tartibi (A), chaqoloqning og’irligi (d).
Demak onaning yoshi (V) va kasbi (S) ning o’zgarishi yangi tug’ilgan bolaning og’irligiga ta'sir o’tkazmadi, bir ona tug’gan 5 bola orasidan dastlabkilariga nisbatan keyingilarining og’irligi katta bo’ldi.
5. qoldiqlar metodi. Agar o’rganilayotgan murakkab hodisani tashkil etuvchi bir qancha oddiy hodisalarning bitta holatdan boshqa holatlar bilan aloqasi zaruriy tavsifga ega bo’lmasa, ana shu qoldiq holat mazkur hodisaning sababi bo’lishi mumkin. Uning qisqacha qoidasi: qoldiq sabab – qoldiq oqibatning sababidir.
qoldiqlar metodi sxemasi:
AVS - avs
A - a
V - v
_______________________
Ehtimol S s ning sababidir.

Ushbu metod yordamida Neptun planetasi topilgan.

Misol. Avtomobil o’g’irlagan ikki kishi qo’lga olindi. Biroq bu ikki kishi ham avtomobil boshqarishni bilmaydi. Shunda ularni yana boshqa sherigi bor bo’lishi kerak degan tahmin ilgari surildi. Keyinchalik avtomobil o’g’irligida ishtirok etgan uchinchi shaxs ham qo’lga olindi. Aniqlanishicha avtomobilni o’g’irlashda aynan mana shu uchinchi shaxs uni boshqargan ekan.
Bu metodni ijtimoiy bilishda qo’llash uchun qo’yidagi holatlarga rioya qilish lozim:
Natija holatni keltirib chiqargan barcha sabab holatlar va shu sabab holatlardan faqat mana shu natija holat kelib chiqganligi aniq bo’lishi kerak;
sabab holatlar alohida – alohida olinganda ulardan har biri ma'lum bir natija holatni keltirib chiqarishi lozim.

Ilmiy induktsiyaning sabab – oqibat bog’lanishini aniqlash metodlari ilmiy tadqiqot va amaliy faoliyatda keng foydalaniladi. Nafaqat o’xshatish metodi va tafovut metodida qo’shib, balki boshqa metodlardan ham qo’shib foydalaniladi. Sabab bog’lanishlari xususiyatlariga asoslanib induktiv metodlar umumiy qoida (har qanday sabab ma'lum oqibatni vujudga keltiradi, har qanday oqibat o’z sababiga ega) ga tayanadi va shu orqali induktiv mulohazalar deduktiv mulohazalar bilan bog’lanadi.