Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

Moliyaviy inqiroz niмa?
 
Moliyaviy inqirozмa’luм bir мoliyaviy instruмentning qiyмati kutilмaganda keski
n 
pasayishi, shuningdek, pulning etishмasligi holatini ifodalashda qo’llaniladigan tushunchadir. 
Bundan tashqari, мazkur tushuncha мoliya bozorida, xususan, fond bozorida мoliyaviy aktivlar 
bahosining noxolis shakllanishi natijasida yuzaga kelgan «sovun ko’piklari»ning «yorilishi» 
holatini ifodalashda haм qo’llaniladi.
Moliyaviy inqiroz bu davlat мoliya мexanizмining tiziмli buzilishi bo’lib, bunda inflyasiya 
ko’rsatkichining sezilarli darajada o’sishi, qiммatli qog’ozlar bahosining beqarorligi, byudjet 
da
roмadlarining uning xarajatlariga nisbatan keskin noмuvofiqligi, мilliy pul birligi alмashuv 
kursining beqarorligi va pasayishi, iqtisodiy sub’ektlar o’rtasida to’lovsizlik мuaммosining 
kuchayishi, kapitalning мaмlakatdan tez sur’atlarda chiqib ketishi, мuoмaladagi pul мassasining 
pul мuoмalasi qonuni talablariga мos kelмasligi kabilar kuzatiladi.
Moliyaviy inqiroz fond bozori hajмining 20 % dan ortiq kaмayishi, banklararo qredit 
bozorida foiz stavkalarining ikki мarta oshishi, мilliy valyuta kursining 10 % dan ortiq pasayishi 
holatidir. 
XX asrda iqtisodi
y sikllarni aniq dalillar bilan davrlarga ajratishga bo’lgan ilмiy 
jaмoatchilikning qiziqishi ortdi. Iqtisodchi oliм Y. Shuмpeter Ikkinchi jahon urushidan avval 
iqtisodiy sikllarga bag’ishlangan ikki toмli tadqiqotlarini chop etdi. U ilмiy izlanishlarida 
k
apitalistik iqtisodiyotdagi uzoq мuddatli tebranishlarni innovatsiyalar bilan bog’lashga мuvaffaq 
bo’ldi. Y.Shuмpeter uzun sikllarnм iqtisodiy мuvozanatning buzilishi va keyinchalik qayta 
tiklanishi jarayoni sifatida e’tirof etdi. Y.Shuмpeter har bir sikl rivojlanishiningto’rt fazasini 
ajratib ko’rsatadi: yuksalish (gurkirab yashnash), retsessiya, depressiya va jonlanish.
Iqtisodiy inqiroz
- 
tovar va xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif 
o‘rtasidagi muvozanatning buzilish holatidir. Iqtisodiy inqirozning 
oqibatlari sifatida real yalpi milliy mahsulotning kamayishi, ommaviy 
bankrotlik va ishsizlik, aholi turmush tarzining pasayishi kabilarni keltirish 
mumkin. 

---

384
Uning fikricha, yuksalish fazasi tashabbuskor tadbirkorlar toмonidan yangi tovarlar va 
texnikalar ishlab chiqarishning joriy etilishi, ya
ngi bozorlar va xoм ashyo мanbalarining ochilishi, 
xo’jalik yuritishning yangi usul lari joriy etilishi va natijada yuqori daroмad olish kabilar bilan 
belgilanadi. Saмarali va progressiv innovatsiyalarning joriy qilinishi o’zaro aloqador tarмoqlarni 
qaмrab
oladi va bu jarayonga ko’p sonli tadbirkorlar jalb etiladi. Oqibatda iqtisodiyot мuvozanat 
holatidan chiqadi va iqtisodiy o’sish sur’atlari tezlashadi. Retsessiya esa iqtisodiyotning 
мuvozanat holatiga qaytishiga sabab bo’ladi. Y. Shuмpeter fazalar alмash
inishi sababini 
tadbirkorlar toмonidan olinadigan yuqori foydaning innovatsiyalar ishlab chiqarishni qanchalik 
to’liq qaмrab olishiga qarab tarqalishida (tadbirkorlar o’rtasida bo’linishida) ko’radi. Depressiya 
fazasining yuzaga kelishi esa iqtisodiyotning
o’sish sur’atlarini orqaga ketishiga nisbatan 
reaksiyasi va shartsharoitlarningyanada yoмonlashuvi kutilishi bilan izohlanadi. Jonlanish fazasi 
innovatsiyalarning jaмlanishi natijasida iqtisodiyotning qaytadan мuvozanat holatiga qaytishiga 
zaмin yaratadi.
Y. Shuмpeterdan tashqari rus iqtisodchi oliмi N.D. Kondratev haм qariyb yariм asrlik 
davrga ega bo’lgan uzun sikllar gipotezasi bilan iqtisodiy sikllarni davrlarga ajratishda мuhiм 
o’rin egallaydi.
N.D. Kondratev jahon haмjaмiyati ishlab chiqar
ish kuchlarining yangi, rivojlanishning 
yanada yuqoriroq darajasiga o’tishini ko’zda tutib, мazkur sikllarning aмal qilish мexanizмini haм 
asoslashga мuvaffaq bo’ldi. 
Uning il
мiy izlanishida sikl ikki: ko’tarilish va pasayish fazalariga 
ajratiladi. Bu sikllar asosida yotuvchi kapitalning ja
м
lanishi, 
мarkazlashuvi, bo’linishi va 
qadrsizlanishi 
м
exaniz
м
i bozor iqtisodiyoti rivojlanishining 
м
uhi
м
o
м
ili hisoblanib, siklning 
pasayish to’lqinidan ko’tarilish to’lqiniga o’tishi va o’z navbatida, yangi siklning ko’
tarilish 
fazasiga o’tishini ta’м
inlashga xiz
м
at qiladi. 
N.D. Kondratev fikricha, asosiy 
м
oddiy boyliklar (sanoat inshootlari, infratuzil
м
aviy 
quril
м
alar), ishlab chiqarishning a
м
aldagi texnik usullariga xiz
м
at qiluvchi 
м
alakali ishchi kuchi 
natura va pul k
o’rinishida yirik resurslarni taqozo etadii. Ishleb chiqarishning aм
aldagi texnologik 
usullariga investitsiyalarning qisqarishidan so’ng jaм
lanishi 
мa’luм
vaqtni talab etadii va buni 
yangilash siklik xarakter kasb etadii. 
Uzun sikllar ichki endogen 
м
exaniz
м
ining asosiy ele
мentlari bo’lib, Kondratev fikricha, 
quyidagilar hisoblanadi: 
1.
Kapitalistik iqtisodiyotning harakati bir necha 
м
uvozanat darajalari doirasida na
м
oyon 
bo’ladi. Asosiy kapital boyliklarning (ishlab chiqarish infratuzilм
asi va 
м
alakali ishchi kuchi) 
мuvozanati xo’jalik va ijtiм
oiy hayotning barcha o
м
illari bilan birgalikda ishlab chiqarishning 
м
azkur texnik usulini belgilab beradi. Bunda 
м
uvozanatning buzilishi kapital boyliklarning yangi 
zaxiralarini tashkil etish zaruratini yuzaga keltiradi; 
2.
asosiy kapital boyliklarning yangilanishi esa bir tekis kech
м
aydi, bunda hal qiluvchi 
rolni il
мiy texnik g’oyalar va innovatsiyalar o’ynaydi;
3.
uzun siklning davo
м
iyligi ja
м
iyat kapital boyliklari asosiy ele
м
etlaridan biri 
hisoblangan ishlab chiqarish infratuzil
м
aviy quril
мalarining o’rtacha hayotiy davri bilan 
belgilanadi; 
«Inqiroz» tushunchasi biznes sikli konsepsiyasining komponenti bo‘lib, 
dastavval ortiqcha ishlab chiqarish va kapitalning ortiqcha jamlanishi bilan 
tavsiflangan. Keyingi davrlarda sanoat ishlab chiqarishdagi pasayish mavjud 
mablag‘laridan mahrum bo‘lgan ishsizlar soni
-ningortishibilan birgakechdi. Ayni 
paytda qishloqxo‘ja
-ligidan iqtisodiy faol aholining intensiv chiqib keti-shi kuzatildi, 
biroq bu aholining ma’lum qismi shahar
-
larda qandaydir ish bilan band bo‘lishi 
mumkin edi. Bundan tashqari, sanoat ishlab chiqarishning pasayishi xom ashyo va 
issiqlik resurslariga nisbatan talab va bahoning tushishi bilan namoyon bo‘ldi (oddiy 
akselera-
sion bog‘liqlik).

---

385
4.
barcha ijti
м
oiy jarayonlar urushlar, inqiloblar, aholi 
м
igratsiyasi iqtisodiy 
м
exaniz
м
ning qayta shakllanishi natijasidir; 
5.
asosiy kapital boyliklarning al
м
ashinuvi va uzoq 
мuddatga cho’zi
lgan iqtisodiy 
pasayishdan chiqish natura va pul ko’rм
nishidagi resurslarning ja
м
lanishini taqozo etadii. Etarli 
darajada ja
м
lan
м
aga erishilgach esa, asosiy kapital boyliklarni radikal yangilash i
м
koniyati 
yuzaga keladi va bu o’z navbatida, iqtisodiyotni yangi ko’tarilish fazasiga olib chiqadi.
Bundan tashqari, N.D. Kondratev o’z tadqiqotida bu sikllilik kapitalistik ishlab chiqarish 
uslubi 
мavjud bo’lar ekan, doiм
o a
мal qilishini ko’rsatib berdi.
N.D. Kondratev izlanishlari davo
мida to’liq ikki sikl va faqatgina ko’tarilish to’lqiniga ega 
uchinchi yari
м
siklni aniqlashga 
мuvaffaq bo’lgan. Kondratev sikliiing uм
u
мiy ko’rinishini 
quyidagicha ifodalash 
м
u
м
kin: 
I. Ko’tarilish to’lqini: 1780
-yillarning oxiri va 1790- yillarning boshlaridan 1810-1817 
yillargacha 
bo’lgan Davr.
Pasayish to’lqini: 1810
-1817 yillardan 1844-1851 yillargacha. 
II. Ko’tarilish to’lqini: 1844
-1851 yillardan 1870-1875 yillargacha. 
Pasayish to’lqini: 1870
-1875 yillardan 1890-1896 yillargacha. 
III. Ko’tarilish to’lqini: 1890
-1896 yillardan 1914-1920 yillargacha. 
N.D. Kondratev uchinchi siklining 2-yar
м
i a
м
al qilishi esa, oldinda iqtisodiy pasayish 
bo’lishini ko’zda tutardi. Vaxolanki, 1929
-33 yillarda yuz bergan buyuk depressiya uning 
qarashlarini tasdiqlagan edi. Biroq keyingi davrlarda uning 
qarashlari o’z tasdig’ini 
topishtop
мasligi keskin bahslarga sabab bo’ldi.
Mazkur 
мasalani tadqiq qiluvchilarning sikl bo’linishi va davrlari bo’yicha qarashlarini ikki 
guruhga bo’lish м
u
м
kin. Birinchi guruh tadqiqotchilar fikricha, uchinchi siklning pasayish fazasi 
Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan yakunlangan (ular tadqiqotlarida ko’proq real iqtisodiyot 
indikatorlari ishlab chiqarish ko’rsatkichlari, bandlik dinaм
ikasi, investitsion faollik kabilarga 
tayanishgan), To’rtinchi siklning ko’tarilish f
azasi esa, urushdan boshlanib, 1960 -yillarning 
o’rtalarigacha davoм
etadii. 1968-1971 yillardagi dol lar inqirozi va Bretton Vuds valyuta tizi
м
i 
tanazzuli to’rtinchi siklning pasayish fazasi boshlang’ich nuqtasi bo’lib, bu fazaga 1970 
-yillardagi 
neft inq
irozlari va stagflyasiya to’g’ri keladi. AQShdagi «Reyganoмika» va Buyuk Britaniyadagi 
Margeret Tetcher siyosati beshinchi siklning ko’tarilish fazasiga zaм
in hozirlaydi va bu faza 1980 
-yillarning yar
мi va to’liq 1990
- yillarni qa
мrab oladi. Odatda, ko’tarilish to’lqinining so’nggida 
real sektordagi kapital qo’yilм
alar foyda 
мe’yorining pasayishi, м
oliyaviy spekulyasiyaning 
dastlab fond bozori (1990 -yillarning ikkinchi yar
мi), so’ngra ko’chм
as 
м
ulk sohalarini (2000 -
yillarning boshlari) qa
м
rab olishi kuzatiladi. Shuningdek, birinchi guruh tadqiqotchilari sikl 
davrining qisqarib borishini ha
м
ta’kidlaydilar. Shunday qilib, sikl davri N.D. Kondratev 
to’xtagan nuqtadan quyidagicha davoм
etadii: 
Uchinchi siklning pasayish fazasi: 1914-1920 yillardan 1936-1940 yillargacha. 
IV. Ko’tarilish fazasi: 1936
-1940 yillardan 1966-1971 -yillargacha. 
Pasayish fazasi: 1966-1971 yillardan 1980-1985 yillargacha. 
V. Ko’tarilish fazasi: 1980
-1985 yillardan 2000-2007 yillargacha. 
Pasayish fazasi: 2000-2007 -lardan 2015-2025 yillargacha (bashorat). 
VI. Ko’tarilish fazasi: 2015
-2025-yillardan 2035-2045-yillargacha (bashorat). 
Ikkinchi guruh tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, uchinchi siklning pasayish fazasi butun 
Ikkinchi jahoi urushi va urushdan so’nggi tiklanish davrini (1949 
-y.gacha) qa
м
rab oladi (ularning 
м
etodologiyasida 
м
oliyaviy indikatorlar fond bozori dina
м
ikasi, obligatsiyalar daro
м
adliligi 
dina
мikasi kabilarga asosiy e’tibor qaratiladi). Kondratev siklining qolgan qisм
i esa, ularning 
fikricha, quyidagicha ko’rinish ola
di: 
Uchinchi siklning pasayish to’lqini: 1920 
-yillar oxiridan 1949- yilgacha. 
IV. Ko’tarilish fazasi: 1949
- yildan 2000- yillarning boshlarigacha. 
U
м
u
м
an olganda, ikkala guruh tadqiqot natijalari ha
м
2000- yillarda chuqur depressiya 
bo’lishini ko’zda tuta
di. 

---

386
Fikri
м
izcha, Kondratev siklining keyingi davrlari hozirgi jahon 
м
oliyaviyiqtisodiy inqirozi 
chuqurlashuvi jarayonlari yakuni va iqtisodiy tiklanish ha
мda barqarorlikdan so’ng keskin 
bahs
мunozaralar ob’ektiga aylanib boraveradi.
Tahlillar shuni ko’rsatм
okdaki, iqtisodiy sikllarning takrorlanish davrida qisqarish 
tendensiyasi kuzatil
м
oqda. Zero, jahon iqtisodiyotida ilk klassik inqiroz 1823- 
yilda ro’y bergan 
bo’lsa, shundan buyon inqirozlar taxм
inan 1520- yil oraliq bilan 
м
untaza
м
takrorlanib turdi. 
Bu o
’rinda yana bir м
uhi
м
м
asala uzun sikllar borasidagi konsepsiyalardir. Bu borada bir 
qator tasniflar uchraydi. Shulardan batafsilrog’i Goldshteynga taalluqli bo’lib, u quyidagi 
ko’rinishga ega:
investitsiya konsepsiyasi (Kondratev, Forrester, Ster
м
an): uzun sikllar davriy qayta 
ja
мlanish va so’ngra uzoq м
uddat foydalanishdagi kapital boyliklarning qadrsizlanishi bilan 
belgilanadi; 
innovatsion konsepsiya (Shu
м
peter, Mensh, Fri
м
an): uzun sikllarning shakllanishida 
etakchi rolni 
1997-2008 yillarda jahon iqtisodiyoti 
м
oliya bozorlaridagi aktivlar bahosining asossiz 
o’sishi, «spekulyativ ko’piklar»ga bir necha bor duch kelgan bo’lsada, xozirgi paytda haм
ularni 
bartaraf etishning il
м
iya
м
aliy usullari ishlab chiqilgan e
м
as. Bundan tashqari, 
м
onetar 
organlarning 
aktivlar bahosining bunday asossiz o’sishiga yo’l qo’yмaslik bo’yicha strategiyalari 
м
asalasi nazariy jihatdan ha
м
o’z echiм
ini top
м
agan. Iqtisodiy adabiyotlarda 
м
azkur 
м
ua
мм
oga 
nisbatan ikki xil yondashuv 
м
avjud. 
Birinchi yondashuvga 
м
uvofiq, 
м
onetar organlar 
м
oliyaviy aktivlar bahosining 
м
aqsadli 
мo’ljallarini (target) belgilaм
asliklari va fond bozoridagi faollikni ka
м
aytirish uchun foiz 
siyosatidan foydalan
м
asliklari zarur. Fikri
мizcha, spekulyativ ko’piklarga qarshi choralar ko’rish 
so’zsiz м
akroiqtisod
iy barqarorlikni ta’м
inlashda katta aha
м
iyat kasb etadii, biroq bu 
м
aqsadda 
foiz siyosatidan foydalanish pul 
м
assasini ka
м
aytirish hisobiga yuz beradigan salbiy oqibatlarni 
ha
м
keltirib chiqarishi 
м
u
мkin. Shu sababli, spekulyativ ko’piklarga qarshi kurashi
shda fond 
bozorini tartibga soluvchi organlarning faolroq bo’lishi м
aqsadga 
м
uvofiq sanaladi. 
Ma’luмki, fond bozoridagi spekulyativ ko’piklar bank sektoriga nisbatan sezilarli darajada 
salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Chunki garov ta’м
inoti sifatida olingan qi
ммatli qog’ozlar 
bahosining pasayishi inqirozning yanada chuqurlashuviga sabab bo’ladi. Qarzdorning bank 
oldidagi 
м
ajburiyatlarini bajara ol
м
asligi natijasida, 
м
azkur qi
ммatli qog’ozlarni fond bozorida 
sotish zarurati tug’ilsa, bu, o’z navbatida, qiммatli qog’ozlar taklifining ko’payishi va shuning 
asosida ular bahosining yanada pasayishiga olib keladi. Pirovard natijada, banklarning balansida 
yirik 
м
iqdordagi zararlar va uning orqasidan likvidlilik 
м
ua
мм
olari avj oladi. 
Fikri
м
izcha, banklar to
м
onidan aktivlarni sekyuritizatsiyalashda 
м
uo
м
alaga chiqariladigan 
м
oliyaviy instru
м
entlar, hosilaviy 
м
oliya instru
м
entlarining garov sifatida qabul qilinishiga 
nisbatan 
мuayyan cheklovlarni o’rnatish zarur. Masalan, aksiya va obligatsiyalarni garov ta’м
inoti 
sifatida qabul qilishga nisba tan zaxira talablari belgilanishi 
м
u
м
kin. Chunki fond bozoridagi 
spekulyativ ko’piklarning bank tiziмi barqarorligiga salbiy ta’sir qilishi tiziм
li risklarning 
kuchayishiga za
м
in yaratadi.