Xronologiya va metrologiya

450 000 marta

 kuchsizdir, oyning kuni 

ham tuni ham yerdan ikki xaftaga teng. Shu sababdan quyosh nurlari oy yuzasini 

kunduzi 120 C dan ziyod qizdirib yuboradi, tunda esa u -170 C gacha soviydi. 

  Quyosh  sutkalarining  o

’rtacha  uzunligi,  ya'ni  quyosh  mar

kazining  ikkita 

yuqori  (yoki  quyi)  kulmina

tsiyalari  oralig'ida  o’tgan  o’rtacha  vaqt  qisqa  vaqt 

oraliqlarini  o’lchashda  asosiy  bi

rlik  hisoblanadi.  Yil  davomida  bunday  ikki 

kulminatsiya 

oralig'ida o’tadigan vaqt bir oz o’zgarib turadi. Bunga sabab yerning 

quyosh atrofida aylana bo’ylab emas, balki ellips bo’ylab harakatlanishi va buning 

natijasida  uning  harakat  tezligining  bir  oz  o’z

garib  turishidir.  Bu  quyoshning  yil 

davomida ekliptika bo’ylab qiladigan ko’rinma

 harakatidagi kichik notekisliklarini 

keltirib  chiqardi.  quyosh  markazining  yuqori  kulminatsiyasidagi  paytda  haqiqiy 

tun payti deb ataladi. Biroq soatlarni tekshirish, aniq vaqtni belgilash uchun ularga 

qarab,  albatta  quyoshning  kulminatsiya 

paytini  belgilashga  hech  zaruriyat  yo’q. 

Yulduzlarning kulminatsiya 

paytini belgilash aniqroq va qulayroq bo’ladi. Istalgan 

yulduzning  va  quyoshning  kulminatsiyalari  paytlarining  farqi  esa  istalgan  vaqt 

uchun belgilangan. Haqiqatan, yerning harakati quyoshning 

ko’rinma

 vaziyatining 

yulduzlarga  nisbatan  o’zgarishi  juda  aniq  topilgan.  Masalan,  observatoriyalarda 

yulduzlarni  kuzatib,  muntazam  ravishda  asosiy  soatlar  tekshirib  boriladi,  bunda 

ularning  vaqt  tuzatmasi,  ya'ni  aniq  vaqtni  topish  uchun  soatning  ko’rsatishga  (Q 

yoki 

-

   

ishorasi  bilan)  qo’shilishi  zarur  bo’lgan  kattalik  amalda  aniqlanadi.  Vaqt 

tuzatmalarini  aniqlash    oraliqlarida  aniq  vaqtni  kvars  yoki  boshqa  (birorta 

tebranma  harakatning  chastotasini  juda  aniq  ushlab  turadigan)  soatlar  “saqlab” 

boradi. Hozirgi vaqtda nixoyat aniq “yuradigan” atom soatlari yaratilgan. Ular aniq 

vaqtni  saqlashda  ishlatiladi.  Astronomik  kuzatishlarda  aniq  vaqtni  belgilash,  uni 

saqlash va radio orqali butun xalqqa 

eshittirib turish ko’p mamlakatlarda mavjud 

bo’lgan  aniq  vaqt  xizmatining  vazifasidir.  Aniq  vaqt  signallarini  dengiz  va  havo 

flotining  shturmanlari  va  aniq  vaqtni  bilish  zarur  bo’lgan  juda  ko’p  ilmiy  hamda 

ishlab chiqarish korxonalari radio orqali qabul qiladi. Aniq vaqtni bilish, xususan, 

turli joylarning geografik uzunliklarini aniqlashda zarurdir. 

 

Sayyoramiz  o’z  o’qi  atrofida  aylanib  turadi,  shuning  uchun  quyosh 

yerimizning  turli  nuqtalarini  turli  vaqtda  yoritadi.  Yerning  bir  meridianida 

joylashgan  barcha  nuqtalarida  soat  bir  xil  vaqtni  ko’rsatsa,  boshqat  meridianida 

boshqacha vaqtni ko’rsatadi. Demak, bir meridianning o’zidagi vaqt shu meridian 

atrofidagi joylar uchun mahalliy vaqt hisoblanadi. 

  Grinvich  meridiani  (meridianlar  sanog'i  boshlangan  0  meridian)  da  tush 

payti  bo’lganda  180  geografik  uzunlikda  yarim  tun,  Grinvichdan  sharqdagi  90 

geografik uzunlikda kech payti, Grinvichdan g'arbdagi 90 geografik uzunlikda tong 

payti bo’ladi. 

 

---

36