Xronologiya va metrologiya

ADABIYOTLAR: 

 

1.

 

Karimov I.A 

–

 

“

Yuksak ma'naviyat - y

еngilmas kuch”

. Toshk

е

nt, 2008. 

2.

 

Karimov I.A - 

“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. 

T, Sharq, 1998. 

3.

 

Karimov I.A - 

“O`zbеkiston mustaqillikka erishish ostonasida”

. 2011 

4.

 

A.P.Pronshteyn, V.YA.Kiyashko - 

“

Xronologiya

”

. M.1981. 

5.

 

A.P.Pronshteyn,  V.YA.Kiyashko 

–

 

“

Vspomogatelno'e  istoricheskiye 

dissiplino

”

. M. 1973. 

6.

 

V.B.Kobrin, 

G.A.Leontyeva, 

P.A.Shorin 

- 

“

Vspomogatelno'e 

istor

icheskiye dissiplino”. 

M. 1984. 

7.

 

Z.U.Choriyev . Ioffe - 

“Xronologiya va metrologiya”. T.1999 yil. 

 

8.

 

N.V. Volodomonov 

–

 

“Kalendar: o’tmishda

, hozir

, kelajakda”. T. 1976.

 

9.

 

E.Bikerman. “Xronologiya drevnego mira. Blijniy  Vostoq i antichnost”. 

M. 1976. 

10.

 

A.Narziqulov - 

“Dehqon taqvimi” T.1991.

 

11.

 

O.Mo’minov 

- 

“

Qiziqarli 

geografiya”, Toshkent 1978 yil,

 

12.

 

I.A.Klimishin - 

“Kalendar i xronologiya”. 

M. 1985., 

13.

 

YE.I.Kashniyeva 

–

 

“Xronologiya”.M.1967y

 

14.

 

E.Bikerman 

–

 

“Xronologiya drevnego mira”, M.1978.

 

15.

 

“Qadimgi Gretsiya va Rim tarixi”. 

TYU 1970. 

16.

 

Z.U.Choriyev va Ioffe 

–

 

“Xronologiya va metrologiya”. 

T .1999. 

17.

 

Z.Rahmonqulova 

–

 

“Xronologiya”. 2008.

 

18.

 

O.Rahmatullayeva, J.Salomov 

–

 

“Xronologiya”. 2012.

 

19.

 

F.Yormatov 

–

 

“Xronologiya  va  metrologiya”  –

  O`quv-uslubiy  majmua. 

Termiz 2015. 

    

K

o’pgina  dunyo  mamlakatlarida  qabul  qilingan  Hozirgi  zamon  quyosh  

kalendari  Qadimgi  Rim  vaqt  hisobiga  borib  taqaladi.  Birinchi  Rim  kalendari 

haqidagi  ma'lumotlar  afsonaviy  Rim  podshosi  Romul  (er.av.  VIII  asr  o`rtalari) 

davrida paydo  bo’lgan. Bu haqd

agi ma'lumotlar Senzorin (er.av.  11 asri) asarida 

keltirilgan.  Uzuq-yuluq  axborotlarni  taxlil  qilganda  bu  kalendar  304  sutkadan 

iboratligi  ma'lum  bo’lgan.  Rim  kalendarida  yil  10  oydan  iborat  bo’lib,  oylar 

muddati  har  xil  bo’lgan.  Yil  boshi    bahor  oyining  b

irinchi  sanasidan  boshlangan. 

Dastlab oylar tartib sonlar bilan belgilansada, biroq er.av. VII1 asr oxirida ulardan 

to’rttasi  aloxida  nomni  oladi.  Yilning  birinchi  oyi  urush  xudosi  Mars  sharafiga  

Martius,  ikkinchisi  aprilis  (lotincha  “aperire” 

-  ochmoq,  o

’smoq, 

unib  chiqmoq 

degani), uchinchisi 2 mayus ma'buda Mayya sharafiga, to’rtinchisi Yunius 

-ma'buda 

Yunonaga bag'ishlab qo’yilgan. qolgan olti oyning nomi tartib raqamlardan tashkil 

---

53 

 

topgan:  beshinchi    oy-kvintilis,  oltinchisi  -sekstilis,  yettinchisi  -  sentember 

(sentabr),  sakkizinchisi- 

oktober  (oktabr),  to’qqizinchi 

-november  (noyabr)  va 

uninchi  oy-  deyember  (dekabr).  Mart,  may,  kvintilis  va  oktober  oylari  31  kun, 

qolgan  oylar 30 kundan iborat edi. 

  Er.avv.  VII  -asrda  kalendar  isloh

oti  o’tkaziladi.  Bu  a

n'anaviy    Rim  podshosi 

Num Pompiliy nomi bilan bog'liq edi. Bu yangi kalendar oy-

quyosh kalendari bo’ldi 

va  yilga  yana  ikki  oy  qo’shilgandan  keyin  o’n  birinchi  oyi  ikki  yuzli  xudo  Yanus 

sharafiga  - 

Yanuarius  (yanvar),  o’n  ikkinchi  oy  esa  “poklanish”oyi 

-

fevruariusga(fevral) deb atalgan. 

  Isloh

otga  binoan  yilning  boshlanishi  martdan  yanvarga  o’tkazilgan,  ammo 

oylarning  nomi  o’zgartirilmagan.  Natijada  oltita  oyning  nomlaridagi  dastlabki 

ma'no yo’qolgan: ularning tartib nomeri egallangan o’rniga mos kelmay, un

dan ikki 

birlikka  farq  qilgan.  Masalan,  beshinchi  urinibdan  yettinchi  uriniing

a  o’tgan 

kvintildis  oyi  islohotdan  keyin  Yuliy  Sezar  sharafiga  Yulius  (iyul)  deb  atalgan. 

Oltinchi  urinibdan  sakkizinchi  uriniing

a  o’tgan  sekstilis  oyi  bir  oz  vaqt  o’tgach, 

Sezarning  valiaxdi,  birinchi  Rim  imperatori  Oktavian  Avgust  sharafiga  -  avgustus 

(avgust) deb atala boshlangan. Bu so’z “Tabarruk” degan ma'noni bildiradi.  

 

 

Tartib  nomeri  bilan  atalgan  to’rt  oyining  nomi,  ularning  egallangan  o’rniga 

bo’lmasa ham saqlanib qolg

an. Hozir biz oylarning nomlarini ramziy ravishdagina 

idrok etamiz, ular dastlabki ma'nosini yo’qotgan va bilib olish jixatdangina qiziqish 

tug'diradi  va  kundalik  hayotda  boshqacha  tasavvur  hosil  qilmaydi.  Ayni  vaqtda 

oylarning  bu  nomlari  xalqaro  bo’lib  qo

lgan,  chunki  ingliz,  Fransuz,  nemis  va 

boshqa tillarda ular ana shu lotincha o’zaklardan yasalgan.

 

  Yuliy islohotiga  binoan  toq  sonli oyning  har  biri  31  kundan,  juft  sonli besh 

oyning (fevral bu hisoinga kirmaydi) har biri 30 kundan, fevral 29 kundan, kabisa 

yillarda  esa  30  kundan  iborat  bo’lgan.  Keyinchalik  Oktavian  Avgust  sharafiga 

avgust  oyida  kunlar  soni  fevral  hisobiga  ko’paytirilib,  31  kunga  yetkazilgan, 

fevralda  faqat    28    kun  qolgan.  Birin-ketin  keladigan  uch  oyning  hammasi  31 

kundan  bo’lmasligi  uch

un  sentabrning  bir  kuni  oktabrga  va  noyabrning  bir  kuni 

dekabrga o’tkazilgan. Yildagi kunlar sonining oylar bo’yicha  taqsimlanishi shunday  

qaror 

topgan va u o’zgarmasdan, bizning davrimizgacha 

yetib kelgan. Kunlarning 

“kalendargacha”  hisoblanishi  t

o`xtatilganda

n  keyin    “bissektus”  o’rniga  29

-fevral 

kabisa kuni qilib belgilangan. Qadimgi rimliklarning islohotdan ilgarigi kalendarida 

ham, Yuliy kalendarida ham yetti kunlik xaftalar  bo’lmagan. Oydagi kunlar hisobi 

uchta    tayanch  sanadan  boshlangan:  dastlabki    kalendar  sonlardan  tashqari, 

bazning  to’g’ri  hisobimiz  bo’yicha    beshincha  chislolar

-

nonlar,  shuningdek  o’n 

uchinchi chislolar-

idlar ana shunday kunlar bo’lib hisoblangan. Mart, may, iyul va 

oktabrda  bizning hisobimiz bo’yicha yettinchi chislolar esa idlar bo’lgan. Rimliklar 

kun hisobini teskari tartibda olib borishgan. Tayanch sanalar - kalendarlar, nonlar 

va  idlar  dastlabki  kunlar  bo’lib  hisoblangan.  Undan  oldingi,  ya'ni  ikkinchi  kunlar 

uchun  “qano’n”  atamasi  qo’llanilgan,  bu  atama  keyinchalik  ruslarga  o’tgan. 

Shunday qilib, rimliklarda har bir oyda uchta qano’n, shu jumladan, oyning oxirgi 

kuni bo’lgan. qano’nlardan avvalgisi uchinchi kun  bo’lib hisoblangan.

 

---

54 

 

  Rim miperiyasida xristian dini tarqalishi bilan yetti kunlik xafta joriy etilgan. 

Bu  narsa  321-yilda  uzil-kesil  qaror  topib,  quyosh  kuni  (yAQSHanba)  xafta  sayin 

bo’lib turadigan davlat xristian bayrami sifatida rasmiy ravishda tasdiqlangan.