Xozirgi zamondagi an’anaviy to’lov instrumentlari bo’lgan

Raqamli Iqtisodiyot fanidan

Mavzu:Kriptovalyutalar elektrontijoratida to’lov tizimlari

bo’ldi. Bitkoin 2009 yil 3 yanvarda o’zini Satoshi Nakamoto deb atagan

shaxs tomonidan yaratilgan va 2008 yil 31 oktyabrida «Birkoin – elektron

to’lovlarga mos raqamli tizim» («Bitcoin: A Peer-to-Peer Elektronic Cash

System») deb nomlangan maqolada ommaviy e’lon qilingan. Ushbu bitkoin

valyutasi ishonchga emas, balki kriptografik kodlash tizimiga asoslangan va

o’zaro hech qanday vositachilarsiz (bank yoki boshqa moliyaviy

instrumentlarsiz) to’lovlarni bevosita ishtirokchilar orasida amalga

oshirilishini ta’minlovchi to’lov tizimi valyutasidir. Bunda nazorat qiluvchi

organlarsiz, raqamli valyutalarning haqiqiyligini murakkab matematik

algoritmlar asosida tasdiqlanadigan tizim amal qilgan xolda

ishtirokchilarning har biri ushbu pul birliklarni emissiya qilishi ham mumkin.

Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin:

 Markazlashmagan tizim – har bir ishtirokchi teng huquq va

imkoniyatlarga ega;

 Hisob-kitoblarning to’liq shaffofligi – har bir ishtirokchi barcha

tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin;

 Nazoratning yo’qligi – hech bir davlat yoki tashkilot tizim ichidagi

operatsiyalarni nazorat qila olmaydi;

 Sirlilik – tizim ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlanishini

so’ramaydi;

 Kriptotangalarni emissiya qilish cheklangan –jami 21 million BTC

(bitkoin tangasi) chiqariladi;

 Balans ikki yoqlama yozuv asosida bo’lmaydi, balki barcha

tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha ishtirokchilarda ko’rinadi;

 Kriptovalyutalar inflyatsiyaga uchramaydi. Qiymati esa bozordagi talab

va taklifga qarab o’zgaradi;

 Yuridik (huquqiy) jihatdan kriptovalyutalarning ishlatilishi uchun hech

qanday asos mavjud emas;

 Bitkoin va u bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshirilishi uchun

faqatgina internet tarmog’iga ulangan va tegishli dasturiy-texnik

ta’minotga ega bo’lgan ishtirokchilarning mavjud bo’lishi kifoya.

Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan mavjud

torrent tizimida ishlovchi ishtirokchilarning o’zaro fayllar almashinuviga

ham o’xshab ketadi. Faqat bu tizimda fayllar o’rnida maxsus kriptografik

kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu bloklarning vaqt bo’yicha

to’g’ri ketma-ketlikda tuzilishi esa blokcheyn (bloklar zanjiri)

texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan:

Har bir ishtirokchining amalga oshiradigan tranzaktsiyalari ommaviy kalit va

mahfiy kaliti orqali amalga oshirilishi ko’zda tutiladi. Ommaviy kalit orqali

bo’ladigan harakatlar va tranzaktsiyalar umumiy tizimda barcha ishtirokchilar

tomonidan qayd etilib boriladi. Mahfiy (yopiq) kalit orqali kelib tushgan pul

mablag’lari tasdiqlanadi. Bu tranzaktsiyalarni amalga oshirish va umuman

boshqa har bir tranzaktsiyani ishlov bergan xolda saqlab olish uchun

zamonaviy yuqori ko’rsatgichli parametrlarga ega bo’lgan (videokarta ishlov

berish tezligi va protsessor takt chastotasi o’ta yuqori bo’lgan)

komp’yuterlar va tezkor internet aloqasi bo’lishi talab etiladi. Tizim to’liq

kuchlanishda ishlashi uchun esa komp’yuterlar ko’proqen ergiya sarfini talab

etadi. Ushbu harajatlarni sarflash orqali ishtirokchilar rag’batlantirish sifatida

yangi kriptovalyuta (bitkoin, efirium, laytkoin va boshqalar) yoki oddiy

pullarda komission haq olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ishtirokchilar soni

qanchalik ko’paygani sari kriptovalyuta tangalarini olish ham shunchalik

qiyinlashib boraveradi. Xuddi shuning uchun ham kriptovalyuta tangalarini

qo’lga kiritishni oltin qazib olish mayning qilish uchun katta-katta inshootlar

va binolardan foydalangan xolda doimiy ravishda ishlab turuvchi yirik

serverlardan iborat “Mayning fermalari” tashkil qilingan. Kim avvalroq shu

ishga qo’l urgan bo’lsa, hozirda barcha harajatlarni qoplagan xolda, bir necha

million dollarlik daromadga ega bo’lgan. Ammo bu amalni kechroq

boshlaganlarda esa barcha harajatlar hali to’liq qoplanmagan.

Yuqorida kriptovalyutalar orqali amalga oshirladigan to’lovlarning

xususiyatlari haqida ma’lumotlar berildi. Endi esa nima uchun ularning

(bitkoin, laytkoin, efirium va boshqalarning) qiymati so’nggi vaqtlarda

yuqori sur’atlar bilan oshayotgani haqida ma’lumotlar keltiramiz. Aslida

kriptovalyuta tangalarini yaratish uchun sarflanadigan harajatlar unchaik

katta emas, biroq, foydali qazilmalar yohud heftni qazib olishdagi tashkilotlar

ko’payishi va ushbu zahiralarning kamyob topilishi bois narxi oshgani kabi

bitkoinni ham mayning orqali hosil qilish murakkablashgan holatda butun

boshli mayning fermalaridagi bir necha kunlik to’xtovsiz amaliyot natijasida

bor-yo’gi bir nechta bitkion hosil bo’layotgani hamda bitkoinlar maksimal

soni chegaralangani (21 million) narxning ko’tarilishiga sabab bo’lmoqda

Biroq narxlar ko’tarilishiga bundan boshqa sabablar ham mavjud. Eng asosiy

sabablardan biri bitkoinni Xitoy, Yaponiya va Janubiy Koreya singari

rivojlangan davlatlar rasman to’lov vositasi sifatida qabul qilayotgani (yoki

bunga tayyorlanayotgani) bitkoin tangalarga nisbatan talabni o’ta

kuchaytirib, uning narxi 2017 yilning o’zida 998 AQSH dollaridan salkam

20000 AQSH dollarigacha o’sdi (850foiz). Shuning uchun ham dunyoning

yetakchi birjalari va yirik banklari bitkoin savdosini treyding tizimida yo’lga

qo’ymoqdalar. Garchi kriptovalyutalar bozorining gurkirab rivojlanishi butun

jahon moliy-iqtisodiy tizimiga katta ta’sir qilgan xolda mavjud tizimning

yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’lishi mumkin bo’lsada, ayni paytda katta

daromad ko’rish istagida bo’lgan investorlar bitkoinlar bozorining

rivojlanishidan manfaatdor bo’lmoqdalar. Shuningdek, kriptovalyutalar

bozorining gurkirab rivojlanishidan eng ko’p manfaatdor insonlar – yashirin

iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi investorlardir. Shu va shu kabi faktorlar

oqibatida hozirgi davrda bir qancha iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar bitkoin

orqali turli noqonuniy va jinoiy faoliyatlarning rivojlanib ketishining oldini

olish maqsadida kriptovalyutalari (shu jumladan, bitkoinni ham) to’lov

vositasi sifatida qabul qilishga shoshilishmayaptilar. Bitkoinni harid qilish

masalasiga to’xtaladigan bo’lsak, hozirgi vaqtda uni bir necha maxsus

birjalar va bitkoin egalaridan (ishtirokchilardan) to’g’ridan-to’g’ri sotib

olishning bir qancha usullari mavjuddir. Bu savdoda bitkoinning joriy

qiymati ishtirokchilar orasida o’zaro kelishilgan xolda aniqlaniladi.

Agar

savdo birjalar orqali amalga oshirilgan bo’lsa, u xolda to’lovlar halqaro

VISA, Master Card kartalari orqali va bundan tashqari Webmoney, Qiwi,

Perfect Money, Advcash, Payeer, Paypal hamda boshqa turdagi elektron

hamyonlar orqali sotib olish mumkin. Agarda siz 2010 yilda 0,003 kurs

bo’yicha 100 dollarga bitkoin sotib olgan bo’lsangiz, bugungi kunga kelib

uning qiymati 153 million dollardan oshgan bo’laredi. Biroq bitkoin yagona

kriptovalyuta emas, xozirgi vaqtda undan tashqari boshqa bir qancha turdagi

kriptovalyutalar ham mavjud.

Etiboringiz uchun raxmat