Xozirgi kunda suv xojaligini rivojlantirish maqsadida zamonaviy

---

Kirish 
Xozirgi kunda suv xojaligini rivojlantirish maqsadida zamonaviy 
texnologiyalarni takomillashtirish va ularni qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishi tarmoqlariga joriy etish, irrigatsiya tizimlarini boshqarishning 
ma’muriy-xududiy prinsipidan xavza prinsipiga o‘tishni ko’zda tutuvchi suv 
resurslarini boshqarish, shuningdek sug‘orma suvdan foydalanishda bozor 
tamoyillarini barcha darajada tadbiq qilish, yer-suv resurelaridan oqilona 
foydalanish, irrigatsiyani rivojlantirish va yer unumdorligini oshirish kabi 
konsepsiyalarni ishlab chiqish masalalari ko‘zda tutilgan. 
O’zbekistonning irrigasiya tizimlarida 1960-1990 yillarda 1604 nasos 
stansiyalari qurilgan bo’lib, ular 2 mln ga dan ortiqroq ya`ni 60 foizga yaqin 
sug’oriladigan yerlarga 6,4 ming m3 /s ya`ni yiliga 50 mlrd m3 miqdordagi suvni 
chiqarib beradi. Yer osti suvlari sathini pasaytirish va sug’orish maqsadlarida 11,5 
ming dona vertikal quduq nasos qurilmalari ham barpo etilgan. Bulardan tashqari 
tashqari aholini ichimlik suv bilan ta`minlash, chiqindi suvlarni chiqarib tashlash va 
qishloq xo’jalik korxonalarining ekinlarni sug’orish ichki nasos qurilmalari 
mavjud.[ N S FOYDALANISH VA DIAGNOSTIKASI Mamajonov M., Bazarov 
D.R., Tursunov T.N., Uralov B.R.,Xidirov S.Q., Rajabov N.Q., Norqulov B.E.] 
Sug‘orish tizimlarining foydali ish koeffitsenti 1960 yil 0,40 ni 
tashkil etgan bo‘lsa, Respublika suv xo‘jaligida amalga oshirilgan qator 
tadbirlar evaziga bu ko‘rsatkich hozirga kelib 0,60 – 0,64 ga yetkazildi. 
Respublika bo‘yicha har gektar ekin maydonining ehtiyoji 8 – 10 ming m3 
bo‘lsada, amalda 13 – 14 ming m3 suv sarflanmoqda. Regionda mavjud suv 
resurslaridan tejab – tergab foydalanish sharoitida ham yaqin kelajakda halq 
xo‘jaligini suv bilan ta’minlanish masalasining yanada murakkablashuvi 
kutilmoqda. [Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 
2020 yil 16-sentyabr kuni suv xoʻjaligida tejamkor texnologiyalarni joriy etish va 
davlat-xususiy sheriklik loyihalarini amalga oshirish chora-tadbirlari yuzasidan 
videoselektor yigʻilishidan.] 
Mintaqamizda suv tanqisligi bilan bogʻliq vaziyat yildan-yilga 
murakkablashib bormoqda. Oxirgi 10 yilda, misol uchun, Oʻzbekistonda suv hajmi 
12 foizga, oʻtgan yilgiga nisbatan esa bu yil 15 foizga kamaygan. 
Paxta va gʻalla yetishtirish uchun sarflanayotgan elektr energiyasi hamda 
suvni yetkazib berish xarajatlari ham koʻp. Xususan, 2,5 million gektar maydonni 
sugʻorish uchun 5 mingdan ziyod nasos ishlatilib, yiliga 8 milliard kilovatt soat 
energiya va 2,4 trillion soʻm byudjet mablagʻlari sarflanmoqda. Bir gektar 
maydonga suvni nasoslar orqali yetkazib berish uchun byudjetdan oʻrtacha 800 ming 
soʻm xarajat qilinyapti. [Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 
raisligida 2020 yil 16-sentyabr kuni suv xoʻjaligida tejamkor texnologiyalarni joriy 
etish va davlat-xususiy sheriklik loyihalarini amalga oshirish chora-tadbirlari 
yuzasidan videoselektor yigʻilishidan.] Hozirgi kunda «jahon miqiyosida ishlab 
chiqarilayotgan elektr energiyaning 20 foizidan ortig’ini nasos qurilmalari iste’mol 
qiladi, 2030 yilga borib esa, nasos qurilmalarida elektr energiyasini iste’moli 
o’rtacha 1,8 foizga ortishi kutilmoqda» [ Global energy Transformation: A 
Roadmapto 2050 – IRENA] 

---

Bu ko’rsatgichlar O’zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi 
tasarrufidagi nasos stansiyalarning umumiy energiya iste’moli yiliga 8 mlrd kVt 
soatga teng bo’lib, bu respublikada ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning 20 
foizini yoki qishloq xo’jaligi sohasida foydalaniladigan elektr energiyani 70 foizini 
tashkil etadi. [- Данг Саун Хоа. Совершенствование режимов эксплуатации 
крупных насосных станций: Автореф.дис... докт.техн.наук.-Ташкент: 
САНИИРИ, 1996.-28 с. - Кондахаров Б.К. Совершенствование управления 
ремонтными работами на крупных каскадах насосных станций. Перевод 
водохозяйственнных 
эксплуатационных 
организаций 
на 
рыночные 
отношения: Матер.Респ.науч. конф.-Ташкент.2002.-с.56]. 
Hisob-kitoblar shuni ko’rsatdiki, sug’orish tizimlaridagi nasos stansiyalarning 
foydali ish koeffisiyenti (FIK) 1 foizga pasayishi yiliga 4,5…5 mlrd so’m ortiqcha 
xarajatlarni sarflanishiga sabab bo’ladi. Hozirgi kunda sug’orish tizimidagi nasos 
stansiyalariga o’rnatilgan agregatlarning ishlash resursi me’yoriy darajadan o’tib 
ketganligi sababli ular FIK ning 8…20 foizgacha kamaygan ish ko’rsatkichlari bilan 
foydalanilmoqda [Мамажонов М. Повышение эффективности эксплуатации 
центробежных и осевых насосов насосных станции оросительных систем. 
Автореферат дис...докт.техн.наук.- Ташкент: ТИМИ, 2006.- 30 с.]. 
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev takidlaganiday davlatimizni asosiy 
muammolaridan yana biri bu har bir tur energiyadan, ayniqsa elektr energiyasidan 
samarali foydalanish va elektr qurilmalaridan samarali foydalanishni tashkil etishdir. 
Elektr energiya bu o’ziga xos mahsulotdir. Elektr energiya iste’molchilariga ta’sir 
qiluvchi turli omillaridan elektr energiya sifati kelib chiqadi. Keyingi yillar 
davomida elektr energiyani sifatini oshirishga va iste’molchilar elektr energiyasidan 
samarali foydalanishini tashkil etishga katta ahamiyat berilmoqda. Bu muommoni 
ijobiy hal etish uchun energetika va sanoatda suvdan qayta foydalanish tizimi, suv 
ishlatilmaydigan va chiqitsiz texnologiyalarni joriy etish, suvni behuda 
isrofgarchiligini kamaytirish, texnik jihatdan mukammal sug‘orish tizimlarini barpo 
etish, mavjud sug‘orish tizimlarini qayta qurish va jihozlash, sug‘orish texnikasini 
takomillashtirish. Ekinlarni sug‘orish rejimini tabaqalashtirish, sho‘rlanishga va 
botqoqlanishga moyil bo‘lgan 
erlarning barchasida kollektor – zovur tarmoqlari barpo etish, sug‘orish 
tarmoqlarini filtratsiyaga qarshi to‘shamalar bilan ta’minlash, ekinlarni 
parvarishi bo‘yicha jadal texnologiyalarni qo‘llash, sug‘orish tizimlaridan 
foydalanishni yaxshilash talab etiladi. 
Respublikamiz suv ta’minoti va sug‘orish tizimlarida 10145 dona nasos 
agregatlari ishlab kelmoqda. Ularning 5158 tasi esa dizel agregatlari yordamida 
harakatga keltiriladi. Xozirgi kunda shu soxa bo‘yicha faoliyat qo‘rsatayotgan 
tashkilotlar yangi va zamonaviy texnika jixozlari va texnologiyalari bilan 
ta’minlanishi talab etmoqda.
Bu esa o‘z navbatida qishloq va suv xo‘jaligida arzon va sifatli maxsulotlar 
yetishtirishga energiya va suv resurslarini iqtisod qilishga xamda og‘ir qo‘l 
mexnatini yengillashtirishga olib keladi. 
Suv ta’minoti masalasini olib ko‘raylik. Bu masalani biz 
mintaqamizdagi fojia bilan, ya’ni Orol fojiasi bilan bevosita 

---

bog‘lamoqdamizki, bu fojia Chernobil fojiasidan qolishmaydi. O’rta Osiyo 
mintaqasining demografik xususiyatlarini hisobga olganda uning aholisi 
2005 yilga borib ikki barobar ko‘payadi va 60 million kishidan oshib ketdi. 
Ularni qanday qilib ish bilan ta’minlash va turmush darajasini oshirish 
mumkin? 
Aholining ana shu tariqa o‘sishi munosabati bilan biz, avvalo, 
mintaqadagi imkoniyatlarni o‘zlashtirishimiz kerak. O’zbekistonning o‘zida 
sug‘oriladigan yerlarni 4 million gektardan 10 million gektarga yetkazish 
mumkin». Bu o‘z navbatida qushimcha suv ta’minot korxonalar va elektir 
energiyasiga extiyoj tug‘iladi. Extiyojni kondirish uchun elektir energiya ishlab 
chiqarish korxonalar barpo qilish va energiya tejamkor qurulmadan foydalanish 
talab qiladi. 
Suv ta‘minot korxonalarini loyihalash jarayonida, elektr tarmoqidag’idan 
este’mol qilinadigan rektiv hamda aktib quvvatlarni kamaytirish, reaktiv quvvatni 
kompensatsiyalash, chastota o’zgartirgichlardan foydalanish, elektr energiyani 
sifatiga tasir qilmaslik uchun filtirlardan foydalanish zarur. 
Ishning dolzarbligi: Suv ta’minot korxonalarni uziga xos bo’lgan
xususiyatlarni hisobga olgan holda nasos stansiyatlarni reaktiv iste’mol sarfini 
kamaytirish maqsadida reaktiv quvvatni konpensatsiyalash, suv sarfini boshqarishda 
chastota o’zgatirgichdan foydalnib 20-30% elektr energiyasi sarfini kamaytirish. 
Nasos agregatlarni ishlash vaqtini uzaytirish imkoniyatini beradi. Nasos 
agregatlarini ishini takomillashtirish ichki xo’jalik tarmog’i tizimlari ob’ektlari 
uchun muhim ahamiyatga ega. Ularning avtomatik ravishda ishlashi ta’minlash 
yuqori iqtisodiy samara beradi.