Xitoy eksportining YaIM ga nisbatan ulushi (% da)
Manba: WorldBank
Xitoy iqtisodiyotidagi mavjud davlat ishtirokidagi yirik korparatsiyalar ham
iqtisodiy o`sishning omillaridan biri sifatida nomoyon bo`lgan. Bu korparatsiyalar
tomonidan ko`rilgan foydaning katta qismi ko`pincha davlatga tegishli bo`ladi va
bu foyda davlat tomonidan ma`muriy va kredit dastaklari yordamida nazorat
qilinadigan yirik loyihalarga jalb qilinadi. Bu loyihalarning aksariyat qismi foydali
hisoblanishiga qaramayb ko`pincha ular boshqa iqtisodiy jihatdan o`zini
oqlamaydigan loyihalar bilan bir vaqtda amalga oshiriladi.
Xitoy tomonidan tanlangan iqtisodiy rivojlanish modelining konsuptual
asoslari haiqda gapirganimizda Terutomo Ozavaning ―Uchayotgan g`ozlar‖
26
Бергер. Я. М. Экономическая стратегия Китая. М.: Форум, 2009. С. 3-7.
13
nazariyasi haqida to`xtalinb o`tmaslik ilmiy izlanish sifatiga jiddoy ta`sir ko`rsatadi.
Mazkur nazariya nafaqat Xitoy balki Sharqiy Osiyodagi Yangi Industrial Davlatlar
rivojlanish asoslarini ham izohlay oladi.
Terutomo Ozavaning 1.1.3-rasmdagi nazariyasiga ko`ra rivojlangan davlatlar
o`zlarida ko`proq mehnat soatlarini talab qilishni boshlagan ishlab chiqarish
kuchlarini mehnat resurslariga ko`proq ega bo`lgan (bizning holatimizda Sharqiy
Osiyoning aholisi ko`p bo`lgan davlatlari) mamlakatlarga eksport qila boshlaydi.
Mazkur nazariya nima sababdan Xitoyga xususan Sharqiy Osiyo davlatlariga
jahondagi yalpi to`g`ri investitsiyalarning katta qismini to`g`ri kelishini tushuntirib
bera oladi.
Bu tizimga kirish uchun qabul qilinayotgan davlat o`z mehnat fondi va ba`zi
holatlarda ekologiyasini ham rivojlangan davlatlar hisobiga qurbon qilishga majbur.
Nazariya bo`yicha ishlangan modelga ko`ra Xitoy tandemning eng quyi
pog`onasidan joy olgan. Bu esa Xitoyni tandemning yuqori qismida joylashgan
davlatlari uchun yig`uv sexiga aylantirib qo`yadi. Haqiqatdan ham Xitoyning
asosiy eksport-import hamkorlari va ular o`rtasidagi tovar aylanmasi strukturasini
ko`radigan bo`lsak bunga yana bir bor amin bo`lamiz.
Modeldagi shtrixlangan ko`rsatkichlar nisbatan rivojlangan davlatlardan
―gala‖ ning quyi qismida joylashgan davlatlarga ishlab chiqarish kapitali oqimini
ko`rsatib turadi. Yuqoriga chiquvchi ko`rsatkichlar esa ko`proq mehnat talab
qiladigan tovarlarni rivojlangan davlatlarga eksportini ko`rsatib beradi. Bu model
Xitoyning rivojlangan davlatlar bilan savdosidagi profitsitini ham izohlab bera
oladi.
14
1.1.3-rasm
Terutomo Ozavaning “Uchayotgan g`ozlar” nazariyasi
27
1.1950-1960-yillar
2.1970-yillardan 1980-yillar
o`rtalarigacha
3.1980-yil o`rtalaridan
1990-yillargacha
4.1990-yillardan
hozirgi vaqtgacha
Terutomo Ozavaning fikricha bu ―gala‖ ning boshida joylashgan davlatlar
pastgi pog`onaga faqatgina o`zlaridagi mavjud texnologiyalar eskirgan holatda
kirishiga imkon beradi. Boshqacha qilib aytganda texnologik rivojlanish bo`yicha
―gala‖ dagi yangi davlatlar hech qachon o`zidan oldinda turgan davlatni quvib o`ta
olmaydi va kelajakdagi o`z foydasini oshirishga qaratilgan faoliyatni faqat yangi
ishtirokchilar hisobiga amalga oshira oladi. Osiyodan AQSH va Yevropa
bozorlariga asosan narxi ancha past bo`lgan asosiy iste`mol tovarlarini eksport
qilinishi mazkur mamlakatlarda ayniqsa AQSH da iqtisodiy barqarorlik va
27
Ozawa T. The rise of Asia.The ―flying geese‖ theory of tandem growth and regional agglomeration. –
Cheltenham (UK), Northampton (MA, USA): Edward Elgar, 2009, p. 79.
Yaponiya
Osiyo yo`lbarslari
(Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya,
Gongkong)
ASEAN ga a`zo davlatlar
Xitoy va Vyetnam
Amerika Qo`shma Shtatlari
15
infilatsiya hajmini qisqartiradi. Bu haqda iqtisod bo`yicha Nobel mukofoti lauryati
Jozef Stiglits quyidagicha fikr bildirgan – ―Xitoy tomonidan butun dunyoga arzon,
ba`zida esa hatto pasayuvchi narxlardagi sanoat mahsulotlarini yetkazib berilgani
past narxlardagi asosiy omillardan biri bo`ldi‖.
28
1.1.3-rasm
Osiyocha ishlab chiqarish tarmog`ining umumlashtirilgan ko`rinishi
29
Mazkur tizim Terutomo Ozavaning ―Uchayotgan g`ozlar‖ nazariyasining
mantiqiy davomi hisoblanadi. Yuqoridagi rasm Xitoyni rivojlangan davlatlarga
eksport qilinadigan mahsulotlarni yig`uvchi gigant sexga aylantirib qo`ydi. Bu
fikrning isboti sifatida oxirgi o`n yillikda Xitoyning butlovchi qismlar eksporti
Indoneziyaga 5 marta, Malayziyaga 19 marta, Taylandga 15 marta va Fillipin
uchun 60 martaga ko`payganini keltira olamiz.
30
Bu faktlarga tayanib, quyidagi
fikrni keltira olamiz: mintaqadagi mashinasozlik ishlab chiqarish tarmog`ida Xitoy
hozirgi kunda oxirgi yig`ish bosqichi bo`yicha muhim o`rinni egallab ulgurdi.
Yaponiya va yangi industrial davlatlar innovatsion rivojlanish bo`yicha o`z
ahamiyatini oshirib bormoqda. Oxirgi 30 yil davomida Xitoy iqtisodiyotining
28
Stiglitz J. Freefall. America, fre markets, and the sinking of the world economy. – New York, London: W.W.
Norton & Company, p. 303.
29
Palley Th. The rise and fall of export-led growth / The Levy Institute of Economics, Bard College. – WP N. 675.
– 2011. – July. p. 10.
30
Haddad M.Trade Integration in East Asia: The role of China and Production Networks/ World Bank policy
Research Working Paper 4160, March 2007, p.13-16.
16
o`sishi rivojlangan davlatlar, birinchi navbatda AQSh uchun arzon ishchi kuchiga
asoslangan ravishda mahsulot narxlarining pastligini ta`minlab beruvchi asosiy
yig`uv sexiga aylangan.
31
Xitoydagi past ish haqi sun`iy ravishda ushlab turiladi.
Xitoy qurilish sohasida 80%, sanoatda 68% ishchilar ―suzuvchi aholi‖ vakillaridan
hisoblanadi.
32
Bu atama ostida mintaqalararo ko`chib yuruvchi va o`z ishlayotgan
joylarida ro`yxatdan o`tmagan aholi nazarda tutiladi. Ularning maqomi o`z
ishlarida ro`yxatdan o`tmaganliklari bois to`liqsiz fuqarolikka teng. Bu ichki
migratsiya asosan eksportga yo`naltirilgan ishlab chiqarish kuchlari joylashgan
Sharqiy mintaqaga to`g`ri keladi. 2010-yilda qishloq aholisidan tarkib topgan
―suzuvchi aholi‖ 211 mln.ni tashkil qilgan.
33
―Suzuvchi aholi‖ nafaqa ola olmaydi, kasaba uyushmalariga birikmagan,
ishsizlik nafaqasi va ish joyida tibbiy xizmatga ega emas. Bu kabi aholining
mavjudligi Xitoyning asosan Sharqiy mintaqasidagi eskportga yo`naltirilgan
tashkilotlar uchun zarurdir.
34
Ichki migrantlar Xitoy shaharlarini arzon,
boshqariluvchan ishchi kuchi bilan ta`minlaydi. Ularni ishsiz qolishi hukumatning
aholini ish bilan ta`minlovchi organlari uchun hech qanday yuk bo`lmaydi. Ular
faoliyat yuritayotgan tashkilotlar ular tajribasini oshirish va qayta tayyorlashda
umuman qatnashmaydi.
35
Shunday qilib Xitoy iqtisodiyotida ko`p tarmoqli rivojlantirish mexanizmlari
mavjud va shu bilan bu model o`ziga xoslik kasb etadi. XXR iqtisodidagi o`ziga
xoslik rivojlangan davlatlardagi kabi xususiy tadbirkorlikga emas balki davlat
korporatsiyalari, hukumat boshqaruviga va chet el biznesiga tayanadi.
31
Haddad M.Trade Integration in East Asia: The role of China and Production Networks/ World Bank policy
Research Working Paper 4160, March 2007, p.14
32
Migrant workers in China // China labour bulletin – 2013.- 6 June
33
China [is] home to 211 million [of] floating population // China Daily. – 2010. – July 13
34
Zai Li. & Zhongdong. China`s floating population: new ev idence from the 2000 census // Population and
development review. 2004. – Vol. 30. – No. 3.
35
Возможен ли национально ориентированный капитализм? Журнал Экономика мегаполисов и регионов
№1 (48) июнь 2013 стр, 21.
17
1.2. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari va uni
Xitoy iqtisodiyotiga ta`siri
2008-yilda boshlangan butun jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Xitoy
iqtisodiyotiga ham ezilarli ta`sir o`tkazdi. Inqiroz ta`siri iqtisodiy o`sish
sur‘atlarida deyarli o`z aksini topmadi. Bunga Xitoyda amalga oshirilgan bir
qancha tadbirlar sabab bo`ldi. Bu tadbirlarning samaradorlik darajasi haqida turli
fikrlar berish mumkin. Inqiroz davrida Xitoyda ro`y bergan eng katta o`zgarish uni
2010-yilda YaIM hajmi bo`yicha Yaponiyani ortda qoldirishi va Xitoyni
dunyoning ikkinchi raqamli iqtisodiga aylanishi bo`ldi.
1.2.1-rasm
Rasmdan ko`rinib turibdiki Xitoy o`z valyutasini devalvatsiya qilishi
natijasida sof eksport hajmini 2008-yilda katta miqdorga o`stira oldi. Albatta Xitoy
hukumatining bu kabi harakati rivojlangan davlatlar, xususan AQSH tomonidan
18
jiddiy e`tirozlarga sabab bo`ldi. Chunki AQSH Xitoynining asosiy import hamkori
sifatida bu devalvatsiyadan eng ko`p zarar ko`rgan davlat hisoblanadi. 2008 -yilda
AQSH ning savdo balansida eng yirik manfiy saldo kuzatilgan. Bu shusiz ham
ancha vaqtdan beri o`sib kelayotgan AQSH davlat qarzi hajmini yanada oshirib
yubordi.
36
Dunyoning ko`plab davlatlarida stagnatsiya va iqtisodiy tushkunlik tufayli
iqtisodiy o`sish templarining keskin tushib ketishi kuzatilgan bo`lsa, Xitoyda 2008-
2012 yillardagi YaIM ning o`rtacha yillik o`sish ko`rsatkichi 9-8% dan tushmagan.
Bu ko`rsatkichlar dunyoning ayrim davlatlari uchun juda yaxshi natija hisoblanadi.
Lekin bu ko`rsatkich qanday baho evaziga erishilganini ko`rib chiqamiz. Xitoyda
ochiq eshiklar siyosati boshlangandan so`ng iqtisodiy o`sishni fetishizatsiya qilish
boshlandi va bu hozirgi kunda ham davom etib kelmoqda.
37
2008-yilda Xitoyning
asosiy eksport hamkorlari hisoblanmish rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida
turg`unlik xolati kuzatila boshladi, bu esa o`z navbatida Xitoy iqtisodiyoti
rivojining asosiy qismini hisoblanmish eksport hajmi qisqarishiga olib kelishi
mumkin edi. Xitoy hukumati bu qiyin vaziyatdan chiqish maqsadida 2008 -yili o`z
valyutasi tarixidagi yana bir yuanni AQSH dollariga nisbatan devalvatsiyasini
amalga oshirdi.
38
Natijada Xitoy tovarlarini jahon bozoridagi raqobatbardoshlik
darajasi yana bir pog`onaga ko`tarildi, ammo Xitoyning o`zidagi ichki talab
miqdori qisqardi, real ish haqi o`sishini kamaytirgan bu devalvatsiya Xitoydagi
ishchilar ahvoliga ham ta`sir o`tkazdi. Lekin shunga qaramay Xitoy hukumati o`z
oldiga qo`ygan asosiy maqsadiga erishdi. Mamlakatning 2008-yildagi iqtisodiy
o`sish darajasi 9% ni tashkil etdi.
39
36
Nouriel Roubini. China`s bad growth bet // Project-syndicate. – 2011. – April 14, http://project-syndicate.org
37
Кульпин-Губайдуллин Э. С. Китайский вызов: пределы роста // История и современность. 2010. № 2
. C. 12-
19.
38
Луконин С. А., Михеев В. В. Китай и глобальный кризис. Тихоокеанская Азия: экономические и
политические последствия глобального финансового кризиса / под ред. В. Б. Амир ова, Е. А. Канаева, В. В.
Михеева. М. : ИМЭМО РАН, 2010. с. 6.
39
www.china.org.cn
19
Xitoy iqtisodida ro`y bergan o`zgarishlarning aniq mashtablarini quyidagi
jadval ko`rsatib beradi;
1.2.1-jadval
2001-2010 yillardagi Xitoy YaIM tarkibi (elementlar bo`yicha % da)
Yillar
Iste`mol
Investitsiy
a
Davlat
xarajatlari
Sof
eksport
2001
45,3
34,6
16,0
4,0
2002
44,0
36,2
15,6
4,2
2003
42,2
39,1
14,7
4,0
2004
40,6
40,5
13,9
5,1
2005
38,8
39,7
14,1
7,4
2006
36,9
39,6
13,7
9,7
2007
36,0
39,1
13,5
11,4
2008
35,1
40,7
13,3
10,9
2009
35,0
45,2
12,8
7
2010
33,8
46,2
13,6
6,4
2013*
36,3
46
13,7
3,1
Manba: Jadval ―Pettis, ―Lower Interest Rates, Higher Savings?‖ http://www.financialsense.com, October 16,2011;
*China Statistical Yearbook-2013.‖ Ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Jadvaldagi ma`lumotlarga k`ora mamlakatdagi YaIM hajmmidagi iste`mol
ulushi inqirozdan oldingi vaqtda tizimli ravishda kamayib borgan (oldin ham katta
bo`lmagani ravishda) va 2007-yilda 2001-yildagiga qaraganda deyarli 9% ga
qisqargan. Jamg`armalar hajmi bu vaqtda ancha yuqori - YaIM ning 40% ni tashkil
qilgan. Davlat harajatlari ulushi esa bir qancha qisqargan. Lekin inqirozdan oldingi
vaqtdagi sof eksport hajmi juda tez sur`atlarda o`sdi (2001-yildan 2007-yilgacha
deyarli 3 baravar 4,0%d an 11,4% gacha). Endi esa inqiroz boshlangandan keyingi
holatni ko`rib chiqamiz. YaIM dagi iste`mol ulushining pastligi saqlanib turgani
holda bu ko`rsatkich o`z minimum ko`rsatkichiga 2010-yilda (Xitoydagi sanoat
sohasidagi ishchilar ish haqi oshgani qaramay) yetib keldi (YaIM ning 33,8%).Bu
holat iqtisodni o`z aholisi uchun yanada kamroq ishlayotganidan dalolat beradi. Bu
qisqarish Xitoy sof eksporti hajmini saqlab qolish hisobiga amalga oshgan. Chunki
20
eksport bu iste`mol qilinishi mumkin bo`lgan, ammo iste`mol qilinmagan tovar va
xizmatlar hisoblanadi.
40
1.2.2-rasm
Manba:Rasm www.worldenergyoutlook.org sayti ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlangan.
Rasmdan ko`rinib turibdiki Xitoyning 2012-yildagi neft iste`moli hajmi 10%
lik ko`rsatkich bilan dunyo davlatlari ichida 2-o`rinni egallaydi. Xitoyda ishlab
mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarishga ketadigan energiya iste`moli hajmi
rivojlangan davlatlardagiga qaraganda ancha yuqoriroq.
40
Словарь «Борисов А. Б. Большой экономический словарь. — М.: Книжный мир, 2003. — 895 с.»
21
1.2.3-rasm
Rasmdan ko`ra Xitoy YaIM hajmi o`sib borishi bilan uning energiya
iste`moli hajmi ham to`xtovsiz o`sib borgan. Xitoy iqtisodiy o`sish darajasini
saqlab turishi uchun energiya iste`moli hajmini to`xtovsiz oshirib borishi lozim.
Oxirgi 15-20 yil ichida Xitoy energiya iste`molini kamaytirishga qaratilgan bir
qancha choralarni ishlab chiqib hayotga tadbiq etganiga qaramasdan energiya
iste`moli hajmi YaIM o`sishi bilan birga o`sib bormoqda. Xitoyda deyarli 3 mlrd
tonna ko`mir qazib olinadi va iste`mol qilinadi (dunyodagi jami qazib olinadigan
ko`mirning yarmi).
41
Xitoy iqtisodida nafaqat ko`mir iste`moli hajmi balki boshqa energiya
iste`moli hajmi ham ortib bormoqda.
41
World coal consumption. Statistical yearbook 2013
22
1.2.4-rasm
AQSH va Xitoyda har 1000 AQSH dollarlik YaIM uchun sarflanadigan
energiya miqdori (AQSH dollarida 2005-yildagi narxlarda)
Manba: Rasm―World Bank. Energy consumption.‖ Ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
AQSH iqtisodiga nisbatan har 1000 AQSH dollarlik YaIM uchun
sarflanayotgan energiya hajmi Xitoyda deyarli 50-40% ga balandroq. YaIM hajmi
bo`yicha esa Xitoy AQSH dan taxminan 30-40% ga orqada.
42
Demak Xitoyda
AQSH dagiga nisbatan kamroq mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarilgani holda
energiya sarfi ancha balandroq hisoblanadi. AQSH ning neft iste`molchi davlatlar
ichida birinchilikni qo`ldan bermay kelayotganiga bir necha sabablarni
ko`rsatishimiz mumkin. Xususan Xitoyda hozirgi vaqtgacha asosiy energiya
manbai ko`mir bo`lib qolmoqda, bundan tashqari Xitoy ko`mir zahiralari hajmi
bo`yicha dunyoda birinchi o`rinni egallaydi. Xitoyning energiya iste`molidagi bu
qadar ko`p harjlik moliyaviy inqirozdan keyin jahon bozoridagi narxlar
konyukturasiga ham ta`sir o`tkazdi. Iqtisodiy inqiroz tufayli rivojlangan
davlatlardagi iqtisodiy o`sish sur`atlari kamaydi va bu o`z navbatida jahondagi
energetika resurslariga bo`lgan talabni kamayishiga olib keldi. Xitoy ham energiya
resurslarini asosiy iste`molchisi sifatida iqtisodiy o`sish templarini energiya
42
World Bank. Main GDP indicators by country. 2013
0
50
100
150
200
250
300
350
2001
2003
2005
2007
2009
AQSH
Xitoy
23
tashuvchi mahsulotlar importi qisqarishi hisobiga kamaytirmadi. Natijada Xitoy
2010-2011 yillarda ko`mir eksportyori maqomidan, ko`mir importyori davlatiga
aylanib qoldi. Ishlab chiqarishda sarflanayotgan (asosan eksportga yo`naltirilgan
mahsulotlar uchun) energiya hajmini balandligi va buni qisqartirish yoki eksport
mahsulotlari narxini ko`tarishga qaratilgan harakatlarni amalga oshirilmagani bois
Xitoyning savdo balansida energiya tashuvchilar hisobiga import hajmi ortib bordi.
Agarda Xitoy YaIM tarkibini strujturaviy holatda ko`radigan bo`lsak bunga yana
bir bor amin bo`lamiz.
1.2.2-jadval
Xitoy YaIM ning strukturaviy tuzilishi
(2013-yil YaIM ga nisbatan % da)
Iste`mol
36.3
Davlat harajatlari
13.7
Asosiy kapital jamg`arilishi
46
Sof investitsiya
1.2
Eksport
25.1
Import
22.2
Manba: Jadval www.stats.gov.cn sayti ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlangan.
Jadvalga ko`ra Xitoyning 2013-yildagi sof eksporti hajmi YaIM ning 2.9% ni
tashkil qilgan. Oxirgi 6 yilda esa bu ko`rsatkich o`rtacha 7-8% dan kam bo`lmagan
edi.
43
Bu kabi sof eksport hajmi qisqarishi YaIM ning yalpi o`sish ko`rsatgichiga
ham ta`sir o`tkazmasdan qolmadi. 2013-yildagi YaIM o`sish hajmi 7,6% ni tashkil
etdi.
43
Farzad R. China Slows, raising questions for U. S. growth // Businessweek.com, Ma rch 27, 2012,
http://www.businessweek.com/articles/2012-03-27/china-slows-ra ising-questions-for-u-dot-s-dot-growth.
24
1.2.5-rasm
Xitoy YaIM o`sish dinamikasi oxirgi to`rt yilda o`rtacha 9-11% ni tashkil
etgani holda, 2013-yilga kelib 7,6% ga tushishi jahon bozoridagi yalpi talab
miqdorining tushgani va xom ashyo mahsulotlarining narxinni nisbatan
qimmatlashgani bilan izohlanadi.
44
Butun jahon moliyaviy inqirozi Xitoy
iqtisodiyotida tub o`zgarishlarni boshlash uchun turtki bo`ldi. Xususan Xitoy
bundan buyon eksportga yo`naltirilgan iqtisodni keyinchalik ham rivojlantirishi
muammoli bo`lib qoldi.
44
www.stats.gov.cn
25
Do'stlaringiz bilan baham: |