Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning ilmiy uslubiy asoslari Reja

5. O`zbekiston Respublikasi investitsiya dasturi
O`zbekiston Respublikasining investitsiya dasturi bu - davlat tomonidan xorijiy investitsiyalarni ko`llab quvvatlash uchun ustuvor va birinchi galda bajarilishi kerak bo`lgan davlat tomonidan ragbatlantiriluvchi yo`nalishlarni ishlab chiqish vositasida amalga oshiriladigan chora-tadbirlar hamda xorijiy investorlar uchun qulay investitsiya muxitini yaratish va ular kiritgan mablag`larning yukori iqtisodiy samaradorligiga erishish uchun mukammal xuquqiy baza, tegishli institutlar yaratish tizimidir.
O`zbekiston Respublikasining investitsiya dasturi (ingl. investment policy) – ichki va tashqi siyosatning umumiy yo`nalishi xisobga olingan ijtimoiy-iqtisodiy va xususiy xo`jalik karorlari majmuasi bo`lib, mablag`laglardan foydlanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida malakat ichiga va xorijga kiritilgan sarmoyalarning yo`nalishi va joylashuvini belgilaydi.
Ishlab chiqarish salohiyatining o`sishi, iqtisodiy o`sish sur`atlari, moddiy va ma`naviy boyliklarni ishlab chiqarish xajmi va sifatining ko`tarilishi va butun infrastrukturaning rivojlanishi ko`p jixatdan investitsiya va investitsiya dasturiga bog`liq.
Investitsiya dasturi davlatning investitsiya mablag`larini mamlakatda moddiy boyliklar ishlab chiqarishni tashkil etish uchun safarbar kilish vazifasidan iboratdir. Tashkiliy-xuquqiy jixatdan davlat siyosatining bu soxasi uning tegishli idoralari tomonidan ushbu siyosatnining maqsad va vazifalari amalga oshiriladigan faoliyatdir.
Investitsiya dasturining tashqi tomoni xam bor bo`lib, u xalx xo`jaligini zamonaviy texnika, texnologiya va ishlab chixrishni tashkil etish asosida jadal rivojlantirish vazifasini xal etish uchun iqtisodiyotga chet el investitsiyalarini jalb etishni o`z ichiga oladi. Bu vazifani ko`shma korxonalar barpo kilish, ya`ni to`gridan to`gri xorijiy xususiy investitsiyalardan foydalanish yo`li bilan xal etish mumkin. SHu munosabat bilan xorijiy investitsiyalarni xuquqiy tartibga solish masalalari dolzablashadi.
Anik, samarador va xa`tiy rioya kilinadigan konunlariga ega bo`lgan ochix va liberal investitsiya dasturi xorijiy investitsiyalarni jalb etishning xudratli kurolidir. Bunday siyosatni ishlab chikish respublikaning asosiy vazifalaridan biri bo`lib xolishi kerak.
Xorijiy investitsiya faqat ishlab chiqarish va bozor rivojlangan sharoitda, ya`ni xalqaro bozordagi sarmoya eksporti bungacha mavjud bo`lgan tovarlar eksportidan yuqori bo`lganda paydo bo`ladi.
Davlat investitsiya jarayonini tashkil qiluvchi va asosiy investor bo`lib xizmat kilishi kerak – ijtimoiy siyosat nuxtai nazaridan bu uning asosiy vazifasi xisoblanadi.
Investitsiyalarning miqdoriy o`sishi ichki investitsiya dasturi (mablag`larni noishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish xisobiga safarbar kilish) vositasida ta`minlanadi. Investitsiyalar sifatining o`sishi ichki (fan va texnika yotuxlarini tadbik kilish) va tegishli tashqi investitsiya dasturi (xorijiy investitsiyalar – texnik tarkibi va xususiyatiga ko`ra yukorirox bo`lganlarini jalb etish) vositasida ta`minlanadi. Ichki investitsiya dasturi xam tashqi investitsiya dasturi xam, xar ikkalasi investitsiyalashning turli manbalaridan turli shakllardagi investitsiyalarni jalb etish zaruriyatini nazarda tutadi.
Investitsiya dasturining mohiyati va mazmuni eng qulay xuquqiy vositalarni topish – investitsiya jarayoni va investitsiyani xuquqiy tartibga solishdan iborat. Ratsional investitsiya dasturini amalga oshirayotgan davlat ixtiyorida xuquqiy tartibga solishning ikki vositasi mavjud: milliy-xuquqiy va xalqaro-xuquqiy.
Davlatning tashqi investitsiya dasturi xuquqiy nuqtai nazardan xorijiy investitsiyalar uchun qulay xuquqiy muxit yaratishdan iborat bo`lib, bu milliy xuquqiy tartibot, milliy xuquqiy shakllar va normalardan (konunlar va boshka me`yoriy aktlar) xamda xalqaro-xuquqiy tartibot, xalqaro-xuquqiy shakl va normalardan (ikki va ko`p tomonlama shartnomalar va bitimlar) foydalanishni nazarda tutadi. Bularning barchasida xam ichki xam tashqi investitsiya siyosatlari xisobga olinishi shart.
Investitsiya dasturining aniq maqsadga yo`naltirilgan va ilmiy asoslangan asosiy vazifsi (funktsiyasi) davlatning jamiyatda moddiy va ma`naviy boyliklarni ishlab chiqarishni tashkil etish uchun investitsiya mablag`larini safarbar kilish bo`yicha faoliyat yuritishidan iborat.
Investitsiya faoliyati (ingl. investment activity) – bu investitsiya kiritish va investitsiyalarni amalga oshirish bo`yicha olib boriladigan amaliy xarakatlarning yigindisidir.
Investitsiya dasturi aloxida davlatlar tomonidan investitsiya munosabatlari sub`ektlarining (davlatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan xorijiy) investitsiya faoliyatini kuchaytirish maqsadida choralar tizimini nazarda tutadi. Investitsiya faoliyati esa uning sub`ektlarining investitsiyani amalga oshirish bilan bog`liq faoliyatlari yigindisidir.
Davlat fuqaroviy va xalqaro xususiy xuquq sub`ektlarining birortasi ega bo`lmagan xususiyatga ega. U bir vaqtning o`zida jamoat hokimiyatining egasi (ichki va tashqi siyosat yo`nalishlarini belgilaydi, davlat strategik dasturlarini, shu jumladan iqtisodiyotning strategik masalalarini hal etishga qaratilgan investitsiya dasturlarini kabul kiladi) va xususiy xuquq munosabatlari qatnashchisi (bu erda uning investitsiya faoliyatida ishtirok etishi xam nazarda tutilgan) hisoblanadi.
SHunday kilib, investitsiya faoliyati tushunchasi investitsiya dasturi tushunchasining tarkibiy qismi bo`lib, buni O`zbekiston Respublikasi «Investitsiya faoliyati haqida»gi konunining 14 va 15 moddalari yorqin aks ettirgan.
Investitsiya dasturi tovar-pul munosabatlarini takomillashtirish sharoitida alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur siyosat rivojlangan tovar-pul munosabatlarida uncha katta ahamiyatga ega emas. CHunki o`z-o`zini boshkaruvchi iqtisodiyot sharoitida investitsiya dasturi asosan tartibga soluvchi ahamiyatga ega bo`ladi.
Ustuvor yo`nalishlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
birinchi ustuvor yo`nalish – ommaviy turar joy kurilishi;
ikkinchi ustuvor yo`nalish – zamonaviy kommunikatsiya vositalari, transport va aloka vositalarini ishlab chiqarish, transport va informatsiya tarmoxlarini yaratish va modernizatsiya kilish;
uchinchi ustuvor yo`nalish – yukori texnologiyalar. YUkori texnologik va jahon bozorlarida rakobatbardosh, import mollarining o`rnini bosa oladigar tovarlarni ishlab chiqarishni tashkil etish.
to`rtinchi ustuvor yo`nalish – zaxiralarni tejovchi, ekologik toza texnologiyalar. Mineral boyliklarni er ostidan xazib olish va tabiiy xom ash`yoni to`lix va kompleks xayta ishlash uchun eng yangi fan-texnika yutuxlaridan foydalanish.
beshinchi ustuvor yo`nalish – fermerlik va dexxon xo`jaliklari tarmogi, ishlab chiqarish, xayta ishlash, xadoxlash, transportirovka kilish, sotish va shifobaxsh ko`shilmalari bo`lgan ekologik toza ozix-ovxat maxsulotlari bo`yicha andozalarga amal kilgan holda nazorat kilish texnologiyasini o`zlashtirib olgan xayta ishlovchi va savdo korxonalarining ko`magi asosida ekologik toza oziq-ovqat maxsulotlarini chiqarish
Prognozda markazlashgan va markazlashmagan kapital qo`yilmalar manbalari hisobga olinishi zarur:
A) Markazlashgan kapital qo`yilmalar. U o`z navbatida quyidagilarni o`z ichiga oladi:
- davlat byudjet va nobyudjet fondlarining mablag`lari;
- davlat kafolati asosida beriladigan chet el kreditlari va investitsiyalari.
B) Markazlashmagan kapital qo`yilmalar:
- korxonalarning mablag`lari;
- davlat va boshqaruv organlarining mablag`lari;
- banklarning tijorat kreditlari;
- aholining mablag`lari.
Taqqoslama ro`yxat investitsiyalarni jalb qilishga qaratilgan muhim yo`nalishlarni ko`rsatuvchi prospekt hisoblanadi. Taqqoslama ro`yxatga kiritilgan investitsiya bo`yicha:
- doim monitoring va dastur tuzishning har bir bosqichiga injinering ko`zatuvlaridan o`tadi;
- davlat kafolati ostida chet el kredit liniyalaridan foydalanish imkoniyatiga ega.
Investitsion loyihalarning manziliy dasturi har yili ishlab chiqilib, moliyalashning asosiy manbalari asosida investitsion loyihalarning kerakli ro`yxatini o`z ichiga oladi.
Investitsion loyihalarning manziliy dasturiga kiritishning zarur shartlari mavjud:

• texnik - iqtisodiy asoslarning mavjudligi;

  
  

• shartnomada ko`rsatilgan kreditlarning vaqtida qoplanganligi va moliyalashtirish manbalari tasdig`ining mavjudligi ham zarur.

  
  

O`zbekiston Respublikisi Vazirlar Mahkamasining 420-sonli “O`zbekiston Respublikasi investitsiya dasturini shakllantirish va amalga oshirish bo`yicha me`yoriy huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to`g`risida”gi qarori ishlab chiqildi. Unga ko`ra O`zbekiston Respublikasi investitsion dasturi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognozlashning muhim qismi bo`lib davlat investitsiya siyosatining asosiy yo`nalishlarini aks ettiradi. Dasturning asosiy maqsadi bo`lib, O`zbekiston iqtisodiyotini dinamik rivojlanishiga, O`zbekiston iqtisodiyotning zarur strukturaviy o`zgarishlarni amalga oshirishga, iqtisodiyotga yo`naltirilgan investitsiyalar asosida jahon iqtisodiy tizimiga keng integratsiyasi, tabiiy mineral xom ashyo, moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishga erishish hisoblanadi.

Dastur quyidagilarni o`z ichiga oladi:

• kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish manbalari yordamida prognoz qilish;

  
  

• muhim investitsion takliflarning taqqoslama ro`yxati;

  
  

• investitsion loyihalarning manziliy dasturi.

  
  

Dastur quyidagilarni amalga oshirishga yo`naltirilgan kapital qo`yilmalar prognozini o`z ichiga oladi:

- tabiiy mineral xom ashyo moliyaviy moddiy va mehnat resurslaridan foydalanishning samarasini oshirish;
- davlat byudjeti respublikaning ichki va tashqi qarzdorligi bilan bog`liqligi;
- moliyaviy mablag`lar bilan tasdiqlangan ob`ektlarni va kreditlar qaytarilishi, shuningdek, qurilish va qurish materiallari sanoatidagi kuchlarning balanslashtirishni kiritish;
- iqtisodiy va ekologik jihatdan asoslangan yangi korxonalarni joylashtirish va regionlarning kompleks rivojlanishini hisobga olgan holda faoliyat yurituvchi korxonalarda qo`shimcha kuchlarni yaratish hamda ishlab chiqarish, noishlab chiqarish infrastrukturasidagi va mehnat resurslaridagi tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish.
O`zbekiston Respublikasida investitsiya dasturining moliyalashtirishda asosan xorijiy investitsiyalar kata urin egallaydi. Bundan tashkari byujet va byujerdan tashkari fondlar mablag`lari xam aloxida urin egallaydi.