|
5-
расм.
Когнитив ахборот (денотат ва референт бирликлар)нинг мияда қабул қилиш, қайта ишлаш,
сақлаш ва узатиш жараёнларидан ўтиш механизми
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
8/2020
198
Юқорида нейронлар сатҳидаги ахборотлар кесишувининг фикрда метафорани
шакллантиришига оид ҳолатларни кўриб чиқдик. Бу том маънодаги эмпирик хоссали жараён
бўлиб, энди фикрий сатҳдаги кесишувларнинг пировард маҳсули бўлмиш матний тўқималар
–
метафорик номинативлар шарҳига ўтамиз. Фандаги архетипик ўхшатишга биноан миядаги
фикрий жараён нақш тўқишга қиёсланади. Ҳолбуки, метафорик қиёсга кўра, тартибсиз
фикрлар узуқ
-
юлуқ, чалкаш фикрларга ўхшатилади, шунингдек, фандаги “боғланишли нутқ”
термини ҳам шунга мисол. Ўзбек тилидаги
калаванинг учини йўқотмоқ, гапни чувалатмоқ
(Чувалгандан
-
чувалган гап калаваси андоқ маълум қилардики, бош агрономликнинг бутун
заҳму заҳматларига қарамай, Улаш ака бош шоирликнинг ҳам жиловини маҳкам тутганига
ана
-
мана дегунча беш кам ўн йил тўлибди
(Л.Бўрихон. Жазирамадаги одамлар)),
гапи узилиб
қолди
ифодалари аслида фикрлар кетма
-
кетлигининг тартибли боғламини акс эттирувчи
хаёлий калавага ишора ҳисобланиб, воқеликнинг кузатувида чалкашиш,
фикрий йўналишдан
оғишиш оқибатида тўсатдан сўзлашни тўхтатиш
ни англатади. Тилшунос Б.Болтаева
гапни чувалатмоқ
иборасида фразеологик такрорни кўради. Ҳолбуки, гап –
мудом
чалкашликдан иборат жараён бўлмасдан, онгдаги ЛСҚ (лексик синтактик қолип)нинг
қонуниятлари эвазига тартибли шакл топувчи фикр инъикосидир. Гап ўз
-
ўзидан
чувалашадиган ҳодиса эмас, бироқ у психик ва ижтимоий сабаблар билан нутқ лаёқатининг
саноқли муддатга маромидан чиқишини ифода этиши мумкин. Шунга қарамай, олима
калавасини йўқотмоқ
фразеологик бирлигида эллипсис мавжудлигини тўғри қайд этади
[11].
Шунингдек,
гапни кесмоқ, гапини кесиб
-
кесиб гапирмоқ
ибораси ҳам фикрий тизимнинг ўзга
ёхуд шахсий таъсир остида бузилишига монанд мисол бўлиб, бунда мазкур ифода
иккиланган табиатни намоён этади. Яъни 1)
ўзганинг гапини кесмоқ (бўлмоқ, тўхтатиб
қўймоқ:
Ҳар доим суҳбатдошининг гапини кесиб, ўзи ҳақида гапира бошлаш сўзлашишнинг
ёмон одатларидандир
); 2)
ўз гапини инкор қилиб бўлмайдиган далиллар, қарашлар билан
асослаш орқали “тамом
-
вассалом” қабилида хулосалаш
(
Қорачадан келган, серҳаракат,
гапини кесиб
-
кесиб гапирадиган бу киши менда ўта билимли ва маданиятли инсон сифатида
таассурот қолдирган эди
).
Шунингдек,
нозик гап, нозик маъно
сингари иборалар ҳам
фикрлар кесишувида кузатилувчи туташувга метафорик ишора бўла олади. Ўзбек нутқидаги
гапни гапга уламоқ
ибораси ўзаро ҳамфикрлик белгиси бўлса
, узиб
-
узиб олмоқ
образли
ифодаси эса сўзловчи нутқини бўлган ҳолда, шахсий далиллари ёхуд бошқа асослар билан
сўзловчи ифода этиб бўлган жумлаларни хаёлан узиб ташлашга ўхшатилади. Е.А.
Барляеванинг фикрича, нақшнинг ўзи архетипик хусусиятга эга бўлиб, у ҳозирда ҳам
замонавий, замонга мос табиатни намоён этади
[12]. Фикрлараро қиёс, фикрлар кесишуви
муайян мазмун билан тўлғазилган нақшни юзага келтираркан, беҳудага О.Шпенглер нақшни
маданиятдаги рамзларни, феноменларни шакллантирувчи унсур деб ҳисобламайди
[13: 324].
С.Д. Кацнельсон фикрига кўра, сўз маъносидаги ҳиссий
-
тасвирий мазмун эмпирик
хусусиятли бўлиб, маънонинг ўзагини
ташкил қилиши мумкин
[3]. Мазкур эмпирик табиат
инсон 1
-
ва 2
-
сигнал системасининг ўзаро чамбарчас фаолиятининг яққол далилидир. И. П.
Павлов таълимотида мия катта ярим шарлари бўйлаб силжувчи, ҳажман ўзгарувчан ёруғ
кўланка билан боғлиқ “ёруғ доғ” назарияси бошқа жаҳон тилларида бўлгани сингари, ўзбек
тилида ҳам
фикр чақнаши
га
монанд метафорик номларни ҳосил қилган. Бу ифодаларнинг
юзага келиш сабаби ҳам айнан миядаги ҳар доимгидан аниқ ва равшанроқ фикрнинг ёруғлик
тезлигида пайдо бўлиши билан изоҳланади
:
Агар сизда стартап бўлса –
энг аввало, тез
ўзгарувчан бозорга
чақмоқ
тезлигида жавоб бера олиш учун, сиз тезкор ва оператив
бўлишингиз керак
(Интернет материали)
.
Шу ёруғ доғга монанд
нутқимизда мавжуд
фикри
чақноқ,
чақмоқ фикрлар, б
ирданига фикрида
чақмоқ
чақнади, ялт этиб мияга келмоқ,
миясида
чақмоқ
чақнаб кетди
(
Бугун миямда
фикр
учқуни чатнаб ўтди
),
шуурида...
деган
фикр
ярқ этибди
ифодалари топқирлик, ҳозиржавоблик, заковат билан бир вақтда
ҳушёрлик, огоҳлик, қўрқув белгиси ҳам ҳисобланади:
Зайнабнинг хаёлига «Адам?!»
деган
фикр чақмоқ
ўти каби бир урилди
-
ю, аммо дарров сўнди
(
Т.Малик, Шайтанат
).
Фикри
чақноқлик
сифат белгиси ўрни билан бадиий дискурсда персонификацияни намоён қилади:
Буюк зотлар –
ярқираган ҳур
чақмоқ
.
Шунинг билан бирга, фикрий жараёнда содир бўлувчи бу ҳодисага маънавий
-
руҳий
ҳолатнинг бир кўриниши, маҳсули сифатида ҳам ёндашиш мумкин:
Бирдан юрагида чақнади
Do'stlaringiz bilan baham: |
