XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
8/2020
234
чиқилаётган экин майдони;
Q
дек
–
сув неттосининг режали сарфи, л/с бўлиб, экинга t
дек
вақт
давомида узатилади. Формуладан қуйидаги келиб чиқади:
дек
дек
дек
t
m
Q
=
;
(2)
T
дек
=
ҳисобга олиб, юқоридаги формулага қўямиз ва қуйидагини ҳосил қиламиз:
дек
дек
дек
Tt
t
m
Q
=
;
(3)
ёки
T
m
Q
дек
=
, л/с;
(4)
Режали декададаги (ўн кунлик) сарф ва сувнинг брутто ҳажми (ирригация тизимларини
бошқариш каналидан олинади) қуйидаги формуладан ҳисобланади:
сист
дек
дек.бр.
Q
Q
=
, л/с;
(5)
Бу ерда
η
сист
–
сувдан фойдаланувчининг суғориш тармоғининг фойдали иш коэффициенти
бўлиб, ушбу суғориш
тармоғи
ирригация тизимларини бошқариш каналининг бош
дарвозасидан бошланиб, суғориш майдонида тугайди,
вр.ор.
ферм
вхр
хк
сист
=
;
(6)
Бу ерда η
хк
,
η
вхр
,
η
ферм
,
η
вр.ор
–
ҳўжалик, ички ҳўжалик ва фермер ҳўжалиги каналининг ФИК
и
дек.
дек.бр.
дек.бр.
t
Q
W
=
, м
3
;
(7)
СИУ ларга ажратиладиган декададаги лимитли сув сарфи,
ирригация тизимларини
бошқармаси томонидан белгиланган лимит коэффициентлари асосида ҳисобланади
:
дек.бр.
л
дек.лим.
Q
К
Q
=
, л/с;
(8)
Сув айланмасининг давомийлиги
t
в
= 10-
15суткага тенг
.
Профессор
Х.А. Ахмедовнинг
маълумотларига
кўра, агар пахта уруғ шаклланиши даврида суғориш
5-
7 суткага
кечиктирилса, уруғ элементларининг йўқолиши ва ҳосилдорликнинг камайиши
10-30%
етади
.
Агар бу кўрсаткични бутун суғориш майдонларига нисбатан,
республиканинг
ўртача
пахта ҳосилдорлиги (бу
1.5.млн га ва 20ц/га тенг) бўйича олсак, унда зарарни ҳисоблаш
қийин бўлмайди. Бу тахминан
3 млн.тонна
пахта ёки
миллион тонна
атрофида пахта
толасини ташкил этади. Пахта толасининг бозор нархи,
АҚШ да 1 кг учун
5-
7 долларлигини
ҳисобга олсак,
Узбекистаннинг йўқотишлари 15
-
20 млн. АҚШ долларини ташкил этади.
Сув билан таъминланган ҳўжаликларда алмашлаб экиш майдонлари суғорма сувни
сувдан фойдаланиш режасига мувофиқ доимий оқовада қабул қилади.
Суғоришнинг
навбатлилиги алмашлаб экиш майдонлари ўртасида амалга оширилади. Сув айланмаси ягона
сувдан фойдаланувчи ўртасида амалга оширади.
Илмий тадқиқот муассасалари, қишлоқ ҳўжалиги экинларини суғоришнинг оптимал
режимларини ўрганиш билан шуғулланишади. Ушбу режимлар эндиликда, сув тақчиллиги
сабабли,
суғориладиган ерлар майдонларининг кенгайиш истиқболлари
ҳақидаги сабаб
ҳақида эса
гап ҳам бўлиши мумкин эмас, кўпгина ирригация тизимлари қўлланишдан
чиққан.
Шундай суғориш меъёрларини белгилаш талаб этиладики, барча сув –ер балансини
ҳисобга олиб, бир бирлик сув ҳажмига максимал маҳсулотни ишлаб чиқариш имкониятини
берадиган, бошқа сўзлар билан айтганда, иқтисодий самарали гидромодулни топиш зарур.
Шунга ўхшаш тарзда қолган қишлоқ ҳўжалиги экинларининг ҳам суғориш
топшириқлари коэффициентларининг қиймати аниқланади. Ҳисоб натижаларига кўра,
қишлоқ ҳўжалиги экинларини суғориш майдонларининг ведомости вегетация даври
декадалари
бўйича ва суғориш майдонининг графиги
тузилади.
Вегетация даври декадалар
бўйича ҳар бир экин учун
узатиладиган суғорма сувнинг ҳажми аниқланади. Бунда суғориш
майдони ва суғориш нормасининг ўлчамидан келиб чиқилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |