Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
9/2020 
238
А.Е.Браунштейн, М.Г.Крицман
(
Белоусов
[1]) 
маълумотларига қараганда фосфор 
ўсимлик танасида азот алмашинувида фаол қатнашади. Тупроқдаги фосфорни ўсимлик 
биринчи минут (биринчи 10 дақиқа мобайнида)
ўзлаштиради ва нуклеотидлар таркибига 
киради (Курсанов, 1960,
Loughman, Russel, 1957 [1]). 
М.А.Белоусов
[2], О.Ф.Туева
[3], В.И.Цивинский
[
4] маълумотларини асосида айтиш 
мумкинки, ғўза фосфорни энг ёш давридан талаб қилади, ҳаттоки уруғидан энди униб 
чиқишидан бошлаб, тупроқдан фосфорни ўзлаштиради. Агар шу вақтда фосфор етарли 
бўлмаса, кейинги вақтларда уни фосфор билан ўғитлаганда ҳам уни ўрнини қоплаб 
бўлмайди. Бу олимларнинг таъкидлашларича, фосфор етишмаса, ғўза 2
-
3 чин барг 
чиқишидан унинг салбий томонлари кўрина бошлайди.
Яна шу нарса маълум бўлдики, фосфор етишмай қолган далаларда етиштирилган 
ҳосилнинг уруғи экилганда ғўза суст ривожланади. Шундай қилиб фосфорнинг ўсимлик 
ҳаётидаги ўрни беқиёсдир. Шундай экан ҳозирги фосфор ўғити етишмаётган даврда қандай 
заҳиралардан фойдаланиш мумкин деган савол келиб чиқади.
Фосфорнинг
тупроқда тўпланган заҳирасидан фойдаланиш керак, чунки ҳосил
учун 
берилган фосфорнинг 80
-
85 фоизи карбонат кальций, магний ва бошқалар билан реакцияга 
киришиб, ўсимлик ўзлаштириш қийин
турга айланади.
Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистонда 
тарқалган тупроқлар кальций карбонат,
гипс ва магний карбонатларга анча бой ҳисобланади. 
Бизни текшириш натижаларини кўрсатишича, қадимдан суғорилиб келинган типик бўз 
тупроқларнинг 0
-
30 см қатламида кальций карбонат миқдори 7,13; 30
-
40 см –
7,01; 40-
50 см 
–
8,12, 50-
60 см –
7,38 фоиз, магний
юқорида келтирилган чуқурликларга мос 0,90; 0
,90; 0,60; 
0,82 фоизни ташкил этади. Қадимдан суғорилиб келинган оч тусли бўз тупроқларнинг 0
-30 
см –
6,66; 30-
40 см –
7,13; 40-
50 см –
6,66; 50-
60 см –
7,25, магний 1,87; 0,75; 1,35 ва 0,50 
фоиз, қадимдан
суғорилиб келинган ўтлоқ
-
соз тупроқларда тупроқ чуқурлигига
мос кальций 
карбонат миқдори 3,9; 4,87; 5,41; 6,76 ва магний –
1,35; 1,35; 0,83; 0,60, тақирсимон 
тупроқларида 5,64; 7,38; 7,01 ва 6,69 фоизга баробар.
Ғўзага
бериладиган фосфор ўғитини ҳаммасидан 15
-
20 фоизини ўзлаштирадиган бўлса, 
унинг кўпчилиги тупроқда қолиб, кўпчилик қисми ўсимлик қийин ўзлаштирадиган 
бирикмага айланади. Бу бирикмалар тупроқдаги кальций карбонат
(СаСО
3
), гипс 
(CaSO4∙2H
2
O) ва бошқа шунга ўхшаш тузлардан иборат бўлади, масалан
учламчи кальций 
фосфор тузи (Са
3
(
РО
4
)
2
) 
ҳосил бўлади.
М.А.Белоусовнинг [1]
Ўрта Осиёнинг кўпчилик тупроқларида, ўсимликнинг илдиз 
тизими жойлаш қисмида, бир гектарида 10
тоннадан
30 тоннагача фосфат бирикмалари 
мавжуд. Бизнинг кўп йиллик илмий
-
тадқиқот ишларимиз қуйидагиларни кўрсатди
(1-
жадвал).