Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

А
bstract. The article describes the standard and promising food varieties of Uzbekistan - Black 
Scorpion, Red Finik, Hussaini, Toifi; The morphobiological and some biochemical characteristics of the raisin 
varieties - black raisins, white raisins, Zarafshan raisins, Sogdian raisins - have been studied. 
The yield of the most widely grown local grape varieties in the Khorezm region, the average weight of 
grapes, frost resistance, ripening periods, sugar content and acidity of the varieties have been studied. Also, 
the table, raisins and technical grape varieties recommended for cultivation in the Khorezm region were 
described. 
Key words: variety, local, grapes, selection, table, raisins, technical, bunch 
Кириш
 
Минг йиллар давомида табиатнинг ўзида инсон аралашувисиз жойнинг тупрок
-
иклим 
шароитларига мослашган турли ўсимликлар, жумладан, токнинг турли шакл ва навлари вужудга 
келган. Кейинчалик узоқ вакт давом этган табиий танланиш ҳамда сунъий танлаш (халк селекцияси) 
натижасида уларнинг хўжалик жиҳатдан қимматбаҳо хусусият ва белгиларга эга бўлганлари танланиб 

---

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
12/2020 
20
кўпайтирилган. Шунинг учун ҳам машҳур рус генетики, ҳозирги замон селекцияси, маданий 
ўсимликларнинг келиб чиқишининг асосчиси Н.И.Вавилов: «Ҳар қандай селекция иши қандай 
ўсимлик билан олиб борилмасин, у ёки бу регионнинг узоқ асрлар давомида халқ селекцияси 
томонидан яратилган абориген навларни ўрганишдан бошланиши керак», деган тушунчани илгари 
суриб, маҳаллий (жайдари) навларнинг аҳамиятига катта ypғy берган [7].
Ҳозирги
ҳамдўстлик мамлакатлари ҳудудида маданий токнинг келиб чикишига доир иккита 
йирик қадимий
марказ (ўчоғи) мавжуд. Булар Кавказ орти ҳамда Ўрта Осиё марказлари ҳисобланиб, 
абориген навларнинг аксарият қисми шу ерларда жойлашган. Ўрта Осиё региони (Ўзбекистон, 
Тожикистон, Туркманистон, Жанубий Қозоғистон, Кирғизистон) да экиб келинаётган
узум 
навларининг аксарияти, келиб чиқиши
жиҳатидан абориген навлар ҳисобланади ва уларнинг асосий 
қисмини хўраки ва кишмишбоп навлар ташкил қилади [4].
Ҳозирда
энг кўп тарқалган маҳаллий (жайдари) навларга Келин бармоқ ҳусайни, Қизил ҳусайни, 
Бишти, Қора вассарга, Нимранг, Хусайни бегизи, Қора жанжал, Қора калтак, Султони, Чиллаки, Оқ 
вассарга, Қизил хурмони, Каттақўрғон, Тагоби, Штурангур, Сояки, Қора кишмиш, Тарнау кабилар 
киради [7].
Абориген навларни аниқлаш, уларни атрофлича ўрганиш саноат аҳамиятига эга бўлган янги 
навларни етиштириш учунгина эмас, балки селекция ишларида дастлабки материал сифатида ҳам 
қимматли ҳисобланади. Ҳозирда абориген навлар билан боғлиқ ишлар атрофлича ўрганилган 
ҳисоблансада, аммо селекционерларнинг бу борадаги тинимсиз изланишлари туфайли абориген 
навларнинг коллекциялардаги сони қисман бўлсада кўпайиб бормоқда. Ўзбекистоннинг бошқа бир 
қатор мамлакатлар билан илмий
-
амалий алоқалари ривожланиб бораётган ҳозирги вактда, турли 
мамлакатлардаги узумнинг абориген навларини ўрганиш
токчиликни ривожлантиришда муҳим 
аҳамиятга эга. Айниқса маданий ток келиб чиқишининг қадимий ўчоқларидан ҳисобланадиган 
Афғонистон, Эрон, Ироқ, Сурия, Туркия ва бошқа араб ҳамда шарқ мамлакатларининг узум навлари 
таркибини атрофлича ўрганиш
токзорларни хўжалик жиҳатдан қимматбаҳо
белгиларга эга бўлган узум 
навлари билан бойитишнинг самарали ва истиқболли йўли ҳисобланади [5].