|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
12/2020
144
Key words: lake system, water resources, hydrological and hydrochemical regime, reservoir, water
level, mineralization
Aйдар
-
Aрнасой кўллар тизими Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги йирик сув объектларидан
бири ҳисобланади. Ҳозирги кунда ушбу кўллар тизимида Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги барча
сув омборларининг ҳажмий имкониятларидан кўпроқ ҳажмда сув ресурслари йиғилган. Aммо кўллар
тизимида гидрологик
ва гидрокимёвий режим беқарордир. Табиий ва антропоген таъсирлар
натижасида кўллар тизимидаги сув режимининг кўп элементлари вақтга нисбатан ўзгариши
кузатилмоқда, уларнинг динамикасини кузатиш имконияти эса жуда чегараланган. Картографик ва
аналитик материалларни мавжудлигига қарамасдан ушбу жараёнларни кузатиш ва чуқур ўрганиш
зарурияти мавжуд бўлган муаммолардан бири ҳисобланади [1
-3].
Йирик иккита морфологик платоларни қўшилишидан шаклланган кўллар ҳудуди 90 метрлик
радар спутник съёмкалари асосида ГАТ дастурлари орқали яхши тасвирланган. Ўзаро боғлиқликда
жойлашган тоғ ва суғориладиган Мирзачўл ҳамда Қизилқумнинг қум барханлари ҳудудни турли
кўринишдаги табиий ландшафтлар, иқлим ва экологик хусусиятларни ўзига ҳамоханг равишда
мужассам этган (1
-
расм).
1-
расм. Aйдар
-
Aрнасай кўллар тизими (ААКТ)
Айдаркўл, Тузкон
ва
Юқори Арнасой кўлларини бирлаштирувчи
Aйдар
-
Aрнасой кўллар тизими
Чордара сум омборидан бўлган
21
км
3
сув ташламаси натижасида 1969 йилда хосил бўлган.
Ўзбекистондаги йирик кўллар тизими ҳисобланган бу кўллар тизими, Сирдарё дарёсининг ўрта
оқимида жойлашган –
Мирзачўл платоси билан Қизилқум чўлининг кесишган жойида ва жануб
томондан Нурота тоғ кўтармалари билан чегарадош.
Aйдар кўлидаги асосий морфологик характеристикалар
1969-
1993 йиллардаги гидрологик
жараён натижасида кўлнинг қирғоқлари шаклланишига асосий сабаб бўлган. Кўлнинг қирғоқлари
деярли барча ерда терассаланган. Терассаларни шаклланиши қумли қирғоқларни
енгил тез ювилиши
натижасида вужудга келган. Бундан ташқари
сув сатҳи режимини ўзгариши, жумладан сув сатҳининг
тез кўтарилиши ёки пасайиши кўллар тизимининг морфологик характеристикаларини шакллантирган.
Кўллар тизимида жуда кўп турдаги ўсимликлар дунёси шаклланган. Қумли қирғоқларни тезкорлик
билан ўзгариши кўлларни морфологик характеристикаларига доимий аниқликлар киритиб туришни
талаб этади. Ушбу масалани ечишда космик суръатларни яхши дешифровка қилинган
маълумотларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Демак, ўтган асрнинг 90
-
йилларига
келиб кўллар тизимида гидрологик ва гидроэкологик ҳолатни ўзгаришини янги шарт шароитлари
вужудга келди. ХХ асрда Сирдарё дарёси ҳавзасидаги дарёлар сув миқдорининг шаклланиши ўртача
меъёрда бўлган бўлса, сув тақчиллиги ҳолатида
ушбу миқдор атиги 65% ини ташкил этган. 19
94-1998
йилларда эса бу кўрсаткичнинг ўзгариши 5,7
-
3,7% атрофида бўлган. Ушбу кўллар тизимидаги
гидрологик ва гидроэкологик режимни ўзгаришига Сирдарё дарёси ҳавзасидаги сув ресурсларини
шаклланиши ва дарё ўзани бўйича оқиб ўтиши билан бир қаторда антропоген таъсирлар, дарёнинг
юқори оқимида қурилган ва эксплуатация қилинаётган йирик гидроэнергетика иншооти Тўхтагул сув
омбори сабаб бўлган. Бу иншоот ўз навбатида Сирдарё дарёсининг гидрологик ҳолатига, шу
жумладан
Aйдар
-
Aрнасой кўллардаги гидрологик ва гидроэкологик режимни ўзгаришига салбий таъсир
кўрсатган. Кейинги йилларда, жумладан 1992
-
1996 йиллардан сўнг Сирдарё дарёсининг юқори
оқимида жойлашган гидроэнергетика иншоотларини энергетика режимида ишлаши натижасида қиш,
куз даврларида ва эрта баҳорда катта миқдорда сув Сирдарёга ташланиб, Сирдарё орқали Чордарадан
Aйдар
-
Aрнасой кўлларига ташланмоқда, натижада ушбу кўлнинг сув сатҳи кўтарилишига ва унинг
гидрокимёвий режимининг ўзгаришига сабаб бўлган [4
-6].
Ҳозирги
кунда Aйдар
-
Aрнасой кўллар тизимидаги чуқурлик ҳам деярли ўзгарган, яъни у 33,64
метрни ташкил этади. Сув ҳавзасининг ўртача чуқурлиги 12,54 метрни ташкил этади. Ҳозирги кунда
Do'stlaringiz bilan baham: |
