|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
12/2020
118
омиллар сабабли турли даражада шўрланишга учраганлиги бутунжаҳон озиқ
-
овқат ташкилоти ФАО
томонидан алоҳида таъкидланган
[1].
Жаҳонда суғориладиган ерларнинг аксарият қисми қуруқ ва ярим қуруқ
иқлим минтақаларида
жойлашган бўлиб, Африка, Осиё, Австралия, Европа ва Лотин Америкасида тупроқлар
шўрланишининг салбий таъсири сабабли унумдорлик ва экинлар ҳосилдорлигининг пасайиши
397
миллион гектар ерларда кузатилган. Тупроқлар шўрланишидан Австралияда 20% суғориладиган ерлар
зарарланган бўлса, бу кўрсаткич Мисрда 30%, Эронда 50%, Ҳиндистон ва Покистонда 55%ни ташкил
қилади. Шу жумладан, Орол ҳавзасига кирувчи Марказий Осиёда мавжуд суғориладиган
ерларнинг
ярмидан ортиғи турли даражада шўрланганлиги минтақада кенг кўламли тадқиқотлар олиб бориш
зарурлигини кўрсатиб, Бутунжаҳон банки томонидан алоҳида эътироф этилган [2].
Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2017 йил 27 ноябрдаги ПҚ
-3405-
сон “2018
-2019
йиллар даврида ирригацияни ривожлантириш ва
суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини
яхшилаш давлат дастури тўғрисида”ги, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил
2 февралдаги 74
-
сон “2018 йилда экин майдонларини кафолатли сув билан таъминлаш ва сув
танқислигини салбий оқибатларини олдини олишга қаратилган кечиктириб бўлмайдиган чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги қарорлари ва 2017 йил 7 февралдаги ПФ
-4947-
сон “201
7-
2021 йилларда
Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегияси”да ҳамда бошқа
меъёрий ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга
оширишда
шўрланишга мойил бўлган ерларда янги, истиқболли ва районлашган ғўза навларидан
сифатли ва юқори ҳосил етиштириш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади [3].
Суғориладиган ерларда қишлоқ хўжалик экинларидан мўл ҳосил етиштиришда шудгорлашнинг
аҳамияти катта бўлиб, вақтида сифатли даражада ўтказилган шудгор келгуси йил ҳосили учун пухта
замин яратади. Сифатли шудгорланган майдонларда бегона ўтларни, зараркунанда ҳашаротлар,
касалликларнинг камайиши кузатилиб, намлик яхши сақланади ҳамда эрта баҳорда тупроқни экишга
тайёрлаш, экиш каби агротехника тадбирларини ўз вақтида ва самарали ўтказишда муҳим аҳамият касб
этади.
Натижада экилган уруғликлар тўлиқ ундириб олинади ҳамда ниҳоллар яхши ўсиб ривожланиб,
мўл ҳосил тўплайди ва барвақт пишиб етилади, шунинг билан бирга
тупроқ ҳажм масса 0,01–0,03 г/см
3
камайиб, тупроқнинг ғоваклиги эса 0,4–1,2 фоизгача, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги эса 5,8–24,6 м
3
/га
гача ортган [5,6,7,8].
Дала тажрибалари Пахта селекцияси, уруғчилигини етиштириш агротехнологиялари илмий
тадқиқот
институтида
қабул
қилинган
“Методы
агрохимических,
агрофизических
и
микробиологических исследований в поливных хлопковых районах”
(
ПСУЕАИТИ
, 1963
й.
),
“Методика полевых опытов с хлопчатником”
(
ПСУЕАИТИ
, 1981
й. ва Дала тажрибаларини ўтказиш,
(Тошкент, 2007 й.)
услубий қўлланмалари асосида олиб борилди
[4].
Сирдарё вилояти геоморфологик нуқтаи назардан турли рельефларда жойлашган, рельефдаги
нотекислик тупроқнинг ҳар хил даражадаги шўрланишини келтириб чиқаради. Тупроқ грунтлари
қатлами кўл
-
пролювиал ва кўл
-
лёссимон ётқизиқлардан ташкил топган. Грунтлар кучсиз даражада
дренажлашган. Худудда тарқалган тупроқлар ўрта ва кучли даражада шўрланган. Сирдарёнинг I
-II
қайир усти террасаси баландлик ва пастликлар алмашинишидан иборат бўлган кенг тўлқинсимон
рельефдан иборат. III
-
қайир усти террасаси турли қатламли қум, шағал, чағиртош, қумоқ ва лойлар
билан тўшалган, қалинлиги 20
-
30 м. бўлган лёссимон қумоқлардан ташкил топган.
Тупроқ
грунтлари зичлашмаган, сув ўтказувчанлиги яхши ва ҳар хил даражада шўрланган.
Тупроқ грунтларининг дренажлашганлиги қониқарли, гидрогеологик шароитлари ўта мураккаб, бу
мураккаблик худуднинг геоморфологик литологик тузилиши ва сунъий суғориш билан боғлиқ
ерлардан фойдаланишнинг сифати ва ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади. Ер ости сувларининг
асосий манбалари бўлиб, турли катта
-
кичикликдаги суғориш тармоқлари ва суғориладиган далалардан
шимилиб кетаётган сувлар, шунингдек, Туркистон тоғ тизмаларидан оқиб тушаётган ер ости сувлари
ҳисобланади, улар сизот сувлари балансида асосий ўринни эгалайди.
Тажриба Сирдарё вилояти Гулистон
туманининг ПСУЕАИТИнинг Сирдарё
тажриба
станциясининг участкасида ўтлоқлашиб бораётган оч тусли бўз тупроқлар шароитида кучсиз
ва ўртача
шўрланган далаларда экилган ғўза навларини парваришлаш эскидан суғорилиб, деҳқончилик қилиб
келинаётган минтақалардаги
қўлланилаётган агротехник жараёнлар асосида амалга оширилди.
Тупроқнинг ҳажм оғирлигини ўрганиш мақсадида 1 метргача ҳар 10 см
қатламларда ўрганилди. 2012
йил амал даври бошида таҳлиллар натижаларига кўра кучсиз шўрланган далада 0
-
30 см қатламда 1,25
г/см
3
, 0-
50 см да
-
1,30 г/см
3
ва 0
-
100 см да
-1,
37 г/см
3
ни ташкил этган бўлса, амал даври оҳирига келиб,
юқоридагиларга мос ҳолда 1,30; 1,33 ва 1,38 г/см
3
ни ташкил этди ёки амал даври бошига нисбатан
0,01-
0,05 г/см
3
гача, ўртача
шўрланган далада 0
-
30 см қатламда 1,26 г/см
3
, 0-
50 см да
-
1,31 г/см
3
ва 0
-
100 см да
-
1,38 г/см
3
ни ташкил этган бўлса, амал даври оҳирига келиб, юқоридагиларга
мос ҳолда 1,31;
1,34 ва 1,39 г/см
3
ни ташкил этди ёки амал даври бошига нисбатан 0,02
-
0,06 г/см
3
гача зичланганлиги
кузатилди.
Кучсиз шўрланган далада тупроқнинг сув
ўтказувчанлиги биринчи соатда 424 м
3
/га бўлган бўлса,
кейинги соатларда 268; 205; 115; 81
ва 42 м
3
/га ни ташкил қилди ва 6 соатда 1135 м
3
/га ни, амал даври
охирига келиб, бу кўрсаткич сезиларли даражада камайиб борди ва 935 м
3
/га ни, ўртача шўрланган
Do'stlaringiz bilan baham: |
