Xorazm geografiyasi fanidan YaN savollari. Bilet

Hayvonot olami: V. P. Kostin fikriga ko`ra quyi Amudaryo okrugining faunasi Qozoqiston hayvonot dunyosidan ko`ra Turon faunasiga o`xshashroq. Okrugda 82 tur va kenja tur qush yashaydi, sutemizuvchilarining 31 turi bo`lib, asosan kemiruvchilardir. Baliqlarning 30 turi va kenja turi uchraydi. Sudralib yuruvchilarning 10 turi va kenja turi bor.

To`qay tabiatini saqlash maqsadida 1971 yilda Badayto`qay Qo`riqxonasi tashkil etildi, Amudaryoning o`ng sohilida dengiz sathidan 90 - 93 m balandlikda maydoni 6,5 ming gektar 1976 yilda 16 bosh xongul keltirilgan edi, hozir 25-30 oilaga ko`paydi.

Quyi Amudaryo okrugi tabiiy sharoitiga, ayniqsa tuproq- o`simlik qoplamining xususiyatiga ko`ra Chimboy - Qo`ng`irot, Beltov va Xorazm kabi tabiiy geografik rayonlarga bo`linadi. Bu tabiiy rayonlar 16 ta landshaftlarga ajratiladi.

3

viloyati hududining koʼproq qismi Аmudaryoning qadimgi allyuvial yotqiziqlarida, qisman hozirgi zamon yotqiziqlarida va Unguz orti Qoroqum, Qizilqum va Toshsaqa platosining uchlamchi davr yemirilgan jinslarida joylashgan. Аmudaryoning qadimgi yoyilma (delьta) qismi eski daryolar Daryoliq va Daudan yotqiziqlarida tashkil topgan yoki bu eski daryolar paydo qilgan. Har bir eski daryoning allyuvial yotqiziqlari, tashkil topish sharoitiga koʼra uchta fatsiyaga boʼlinadi: oʼzan, oʼzanboʼyi, va oʼzanlar oraligʼi (koʼl) yoki oʼzanlararo.

Litologiya geomorfologiyasini hisobga olib, I.N. Felitsant (1964), L.T.Tursunov (1981) va mualliflar tomondan ishlab chiqilgan Xorazm viloyati hududida quyidagi geomorfologik rayonlar ajratildi:

1. Elyuvial va eol yotqiziqlaridan tashkil topgan

Toshsaqa platosi va platosimon Qizilqum va Unguz

orti Qoraqum tekisliklari rayoni; /

2. Аmudaryo va Daudan daryolarini oʼzanlararo (koʼl)

yotqiziqlari rayoni;

3. Daudanni oʼzanboʼyi yotqiziqlari rayoni;

4. Daudanni oʼzan yotqiziqlari rayoni;

5. Daryoliqni koʼl va oʼzanboʼyi yotqiziqlari rayoni;

6. Daryoliqni oʼzan yotqiziqlari rayoni;

7. Аmudaryoning oʼzan yotqiziqlari rayoni;

Gurlan tumanini janubiy va Yangibozor tumanini markaziy qismlari Daryoliqni oʼzan yotqiziqlari bilan qoplangan. Bu tumanlarni qolgan hududini, shuningdek, Shovot tumanining shimoliy qismini Daryoliqni oʼzanboʼyi va koʼl (oʼzan oraligʼi) yotqiziqlari va shu daryo irmogʼi yotqiziqlari egallaydi. Shovot, Urganch, Qoʼshkoʼpir va Xazorasp tumanlarining markaziy qismi, shuningdek, Xiva, Yangiariq va Bogʼot tumanlarining shimoliy qismlari yerlari mexanik tarkibi juda qatlamliligi bilan ajralib, oʼzanboʼyi yotqiziqlarida joylashgan. Qum, qumloq, baʼzan yengal qumoqlardan iborat boʼlgan Shovot va Urganch tumanlarining janubiy qismi, Xonqa tumanining markaziy

va Qoʼshkoʼpir tumanining shimoliy qismlari Daudan daryosining oʼzan yotqiziqlarida joylashgan.

Xazorasp, Bogʼot, Yangiariq, Xiva va Qoʼshkoʼpir tumanlarining kengaygan markaziy qismini (Daudanni oʼzanboʼyi yotqiziqlari va Unguz orti Qoraqum rayonlari oraligʼida) va qisman Pitnyak rayonining janubiy qismini Daudanning oʼzan oraligʼini oʼrta mexanik tarkibi bilan ajralib turuvchi koʼl yotqiziqlari qoplagan. Xazorasp, Bogʼot, Yangiariq, Xiva va Qoʼshkoʼpir tumanlari hududini chekka janubi Unguz orti Qoraqumlarida joylashib, uchlamchi davrning sochilgan mahsulotlari bilan qoplangan (Georgievskiy, 1937). Xozarasp tumanining chekka sharqiy va Pitnyakning anchagina shimoli — gʼarbiy (Pitnyak shaxri va shaxar atrofi) qismi Toshsaqa platosining yemirilayotgan ^chlamchi davr jins mahsulotlarida joylashgan. Bu gumanning oʼng qirgʼoqdagi hududlarini Qizilqumning $irgʼoq boʼyi qismlari egallab, yuqori boʼr davrini tarqoq iahsulotlari va qumlar egallagan.

Xazorasp, Bogʼot, Xonqa, Urganch va qisman Pitnyak gumanlarining shimoli — sharqiy qismlari Аmudaryoning rzirgi zamon allyuvial yotqiziqlarida, qayir tekisligida Zoʼlib, tuproq kesmasining balandligi shuningdek, ■eografik kenglik boʼyicha mexanik tarkibni juda ham silma —xilligi bilan ajralib turadi.

Аmudaryoning boshlangʼich delьtasi (yoyilmasi), qadimga ^aryoliq va Daudan daryolari shuningdek, koʼplab mayda fmoqlar yotqiziqlaridan tashkil topgan. Ularning koʼplab ■^oddiq izlari hozirgacha qadimgi yoyilma (delьta) yuzasida ^chrab, uning umumiy tekisligini buzib turadi. Bundan ashqari hozirgi zamon sugʼorish va kollektor — zovur zanlari, ularning oʼzanboʼyi loyqa uyum (tepalik)lari yer zzasining tekisligi buzib turadigan elementlardir. Yer ezasida yana tashlandiq ikki qirgʼogʼi baland loyqaga toʼlgan adimgi kanallar, koʼlsimon baʼzan suvga toʼla turli yenglikdagi choʼkmalar uchraydi. Аsosan, mana shunday choʼkma oʼllar, vohaning chekka Qoraqum qumlari bilan chegarasida soylashgan. Bu yerlarda koʼlsimon pastqamliklar oʼzaro yenglashtiruvchi koʼl kollektorlari bilan bogʼlanib, yagona mumiy choʼkmani yoki pastqamlikni hosil qiladi. Qadimgi >zalar oʼzlarini rivojlanishida choʼllanish bosqichini osib oʼtgan, natijada eol —errozion va eol — akkumulyativ

yelьef shakllari paydo boʼlgan, bu asosan oʼzan yotqiziqlari

■'

rayonida hosil boʼlgan. Bu relьef (er yuzasi) shakllari hozir ham qisman saqlanib qolgan.

Hozirgi vaqtda qadimgi yoyilma (delьta)ning yuzasi inson faoliyati natijasida anchagina oʼzgargan. Sugʼoriladigan dehqonchilikda foydalaniladigan yerlarda dalalarni sugʼorish uchun qulay va yuvish uchun kerakli qiyaliklar yaratilgan. Buning natijasida uzoq surorish (baʼzan asrlar davomida) baʼzi tuproqlarda qalin, bir xil agroirrigatsion qatlamlar turli qatlamlashgan allyuviyni qoplab ustida paydo boʼlgan. Viloyat hududida avvallari tez — tez uchrab turadigan qum tepaliklar — balandliklarning kattagina qismi, kapital tekislash ishlaridan soʼng, sutorma dehqonchilikka jalb etilgan. Yerlar «madaniy» landshaft koʼrinishini oldi. Bu Unguz orti Qoraqumi, Toshsaqa platosi va hozirgi zamon Аmudaryo vodiysiga bir muncha taʼsir etdi. Lekin bu oʼzlashtirilgan maydonlar qatorida anchagina tabiiy landshaft hududlari joylashgan.

Tabiiy hududning oʼziga xos xususiyatlariga bogʼliqligidan kelib chiqib tuproq paydo boʼlishi jarayonning sharoitini belgilab, Xorazm viloyati uchta tuproq — geografik oblastga boʼlinadi:

*Qadimgi Sariqamish yoki Аmudaryo yoyilma (delьta)si oblasti, u qadimgi daryolar — Daudan va Daryoliq allyuviylaridan tashkil topgan;

'Hozirgi zamon Аmudaryo vodiysi oblasti, u yosh allyuvial keltirilmalardan tashkil topgan;

*Tuproq hosil qiluvchi jinslarning uchlamchi davr sochilgan (buzilgan) maxsulotlarida joylashgan qadimgi qoldiq balandliklar va platolar;