Xomashyo materiallari va ularni boyitish 41 6–mavzu: oltingugurt. Aglomeratsiya va yoqilgʻi gazlari. Sulfatli xomashyolar

XOMASHYO MATERIALLARI VA ULARNI BOYITISH 
48 
tabiiy gazlar asosan turli his mahsulotlar sintez qilishda, shuningdek turmushda 
ishlatiladi. Har ikki holatda ham gazlardagi H
2
S miqdori Davlat Standartlari talabiga 
muvofiq 20 mg/m
3
dan ortmasligi lozimdir. Shuning uchun tarkibida vodorod sulfid 
miqdori me’yoridan koʻp boʻlgan yoqilgʻi gazlari, tarkibida yutuvchi moddalar 
(monoetanolami, soda va b.) boʻlgan eritmalar bilan qayta ishlanadi (yuviladi). 
Yutuvchi erimadan vodorod sulfidni qizdirish orqali ajratiladi va bunda yuqori 
konsentratsiyali (90% gacha H
2
S boʻlgan) vodorod sulfid olinadi. Vodorod sulfidli 
gazdan sulfat kislota yoki elementar oltingugurt ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
5. Sulfatli xomashyolar.
Gips.
Koʻpgina mamlakatlarda gips – kalsiy sulfat kristallogidrati CaSO
4
∙2H
2
O 
ning yirik konlari mavjuddir. Tabiatda kalsiy sulfat suvsiz tuz – angidrit CaSO
4
tarzida ham uchraydi, shuningdek fosfat kislota, fosforli va kompleks oʻgʻitlar 
sanoatining chiqindisi – fosfogips holatida ham hosil boʻladi. 
Sulfat kislota olish uchun gips (angidrit, fosfogips) ning koʻmir va tuproq bilan 
aralashmasi kuydiriladi. Bunda kalsiy sulfatning qaytarilishi natijasida sulfit angidrid 
hosil boʻladi. Qolgan kuyundi maydalangandan soʻng senment hisoblanadi. 
Oʻzbekistonda gipsdan sulfat kislota ishlab chiqarilmaydi, chunki bizda sulfat kislota 
ishlab chiqarish uchun gipsga nisbatan ancha arzon boʻlgan boshqa xomashyolar 
yetarlicha mavjuddir. 
Chiqindi kislotalar.
Neft mahsulotlarini tozalashda, organik moddalarni 
sulfolashda, suv tortib oluvchi modda sifatida va boshqa bir qancha maqsadlarda keng 
qoʻllaniladigan sulfat kislota ishlatib boʻlingandan soʻng tarkibida koʻp miqdordagi 
H
2
SO
4
boʻlgan chiqindi sifatida korxonalardan chiqariladi. Bunday chiqindilar 
miqdori yildan-yilga koʻpayib bormoqda. Ularni tozalash inshootlarida ishqorlar bilan 
neytrallab oqavalarga qoʻshib yuboriladi va bu ham iqtisodiy, ham ekologik zararlar 
keltiradi. 
Koʻp hollarda chiqindi kislotalardan sulfat kislotasini ajratib olish maqbul hisoblanadi. AQSH da yiliga 
0,8 mln t sulfat kislota (ikkilamchi kislota) chiqindi kislotalardan ajratib olinadi. 
Chiqindi kislotalarni qayta ishlash usuli uning tarkibiga bogʻliqdir. Bu 
kislotalardan foydalanishning iqtisodiy jihatdan eng maqbul yoʻli, bu uning 
tarkibidagi 
qoʻshimchalar 
ishlab 
chiqarish 
koʻrsatkichiga 
sezilarli ta’sir 
koʻrsatmaydigan sanoatlardir, masalan, mineral oʻgʻitlar sanoati, metallarni tozadash 
va boshqalar. 
Chiqindi kislotalardan toʻgʻridan-toʻgʻri foydalanib boʻlmaydigan sharoitlarda 
ular tarkibidagi qoʻshimchalar tozalanadi yoki kislotani termik parchalash yoʻli bilan 
sulfit angidrid olinadi va undan sulfat kislota ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
Yuvindi eritmalari.
Metallar sirtini tozalashda kislota eritmalaridan 
foydalaniladi va bunda hosil boʻladigan chiqindi eritmalar yuvindi eritmalari deyiladi. 
Yuvindi eritmalari tarkibida 2-4% erkin H
2
SO
4
va 25% gacha FeSO
4
boʻladi. Yuvindi 

---