52
IV-Bob. Sanoat korxonalari chikindilarini zararsizlantirish va tozalash
usullari.
Xamma chiqindilar ikki guruxga bo‘linadi, suyuq va qattik chiqindilar.
SHu ikki guruxga bo‘lingan chiqindi-axlatlarni yuq qilish uchun xar xil tadbirlar
qo‘llaniladi.
1.Xojatxonadan olinadigan najas, siydik.
2.CHo‘milishda, xona pollari va kirni yuvganda hosil bo‘ladigan chiqindi
suvlar.
3.Ho‘jalik, sanoat korxonalarni, molxonalarni chiqindi suvlari.
Qattik chiqindilar:
1.Uy chiqindi axlatlari.
2.Ko‘cha suprindisi.
3.Jamoa ovqatlanish korxonalarining axlatlari.
4.Sanoat korxonalari, savdo ob’ektlarining tashlandiq axlatlari.
5.Gung.
6.Xayvonlarning ulik tanasi,gusht ishlab chikarish korxonalarining
chiqindilari.
7.Qurilish axlatlari va boshkalar.
Toshkent shaxri sharoitida yil davomida yigiladigan chikindi axlatlarning
mikdori kishi boshiga 453 kg ga tugri keladi.Ammo respublika uchun anik norma
ishlab
chikilmagan.Keyinga
15— yillar
davomida
xujalik
axlatlarining
tarkibi,xossalari xam uzgarib ketdi,ayniksa axlatlarning zichligi juda uzgarib
ketdi.Xujalik axlatlari tarkibida kogoz,karton konserva bankalari,plastmass
materialllari,ozik-ovkat uraydigan materiallar uchraydi.Bunday axlatlarning
zichligi ancha kam buladi.
CHikindi axlatlarning fizik va kimyoviy xossalari katta axamiyat kasb etadi.
Ho‘jalik axlatlarining namligi ular tarkibidagi ozik-ovkat koldiklarining mikdoriga
boglik.CHunki ozik-ovkat koldiklarining 70—% i suvdan iborat.
Axlatlarni chikarib tashlash.
Axlatlarni chikarib tashlashda uch xolat nazarda tutiladi.1. Turar joylarni tula-
53
tukis kanalizatsiyalanishi.Bunda xamma chikindilar kuvurlar yordamida chikarilib
tashlanadi,kattik axlatlar esa tashib ketish sistemasi yordamida bajariladi.2.
Kisman kanalizatsiyalashgan turar-joylar. Bunda chikindilar uchun ikkala sistema
xizmat kiladi: a) Kanalizatsiyalashgan turar-joylardan suyuk chikindi kuvurlar
yordamida chikariladi; b) Kattik va suyuk chikindilarni olib chikib ketish uchun
tozalash sistemasi ishlaydi. 3. Kanalizatsiya utkazilmagan turar joylar.Bunda
xamma chikindilar, (suyuk,kattik) olib chikib ketish,tozalash yordamida tashiladi.
Qattiq chiqindilarni tozalash.
Odatda 4— kavatli va undan kuprok kavatli binolarda tuplangan axlatlarni olib
chikib ketishga muljallab xar bir uy kavatidan yukoridan pastga utadigan kuvurlar
urnatiladi.Axlat tortgich trubalar tik urnatilgan kanal bulib,xar bir kavatning
zinopoya maydonchasida axlat kabul kiluvchi kopkokli moslama tuynuklari
urnatiladi.Imoratning eng pastki kavatida axlat yigiladigan bunker kuyiladi.Bunker
yakinida shamollatish ventilyasiyasi urnatilgan buladi.Xar bir kishiga yil davomida
0,4—,5 m
3
chikindi yigiladi.
Axlatlarni zararsizlantirish va ulardan foydalanish.
Umuman,axoli turar joyida tuplanadigan axlatlarni axlatxonalarga tashlash
allakachonlar gigiena fani tomonidan koralangan.Bu iktisodiy jixatdan
samarasiz,iflosgarchilikka yul kuyadigan usuldir.
Axlatlarni ikki yul bilan zararsizlantirish va ulardan foydalanish mumkin. a)
biotermik usul-ya’ni axlatni kompost kilish,issikxonalarda foydalanish va
mukammallashtirilgan axlatxonalarda zararsiz xolatga keltirish; b) axlatni
kuydiriladigan,sortlaydigan zavodlarida zararsizlantirishdir.
Biotermik usul tuprok bilan zararsizlantirish usuliga uxshaydi,asosan organik
moddalarning bioximik parchalanish jarayonlari mikroorganizmlar xisobiga
buladi,ammo jarayon yukori xaroratda jadalrok utib,tezrok nixoyasiga etadi.
Axlatlarni kompostlash.Bu murakkab aerobli biologik jarayonda organik
moddalar tez chiriydi va usimliklar tomonidan yaxshi uzlashtiriladigan xolga
keladi.Jarayon gumus degan moddaning sintezi bilan davom etadi. Kompostlash
natijasida axlatdan bir xil rangli,gungga uxshash modda paydo buladi.
54
Tabiiy xolatda kompost jarayoni bir yil davom etishi mumkin.Mexanizmlar
yordamida zararsizlantirish 1— kunda tugashi mumkin.Kompostlashda axlatlarni
uz-uzidan kizishib temperaturasi kutarilib,kattik axlatlar yaxshi zararsizlantiriladi.
Kompostlashda
axlat
xarorati
60—
o
S kutarilib
kasal
chikaruvchi
mikroorganizmlar,gijja tuxumlari va xasharotlar,mayda tuxumdan chikkan kurtlari
xam kiriladi,demak odamlarni sogligi uchun xavfli bulgan axvol uz-uzidan
yukoladi.
Agar,axlatning tarkibiy kismini kuprok ozik-ovkat tashkil kilsa, uning namligi
65% dan oshik bulgani uchun bunday axlatlarni kompostlash yuli bilan
zararsiz,xolatga keltirib bulmaydi.Axlat chikindilar yukori namli bulsa,ularda
shamollash jarayonlari buziladi.Kompost nafas ololmaydi. SHuning uchun xam
chikindi axlatlarning namligi 45— % atrofida bulgani maksadga muvofikdir.
Xammaga ma’lumki,shaxar va kishloklarda yigilgan axlatlar doimo kishlok
xujaligida ishlatilavermaydi.SHuning uchun xam ortikcha axlatlarni zararsiz
xolatga keltirish maksadida takomillashtirilgan axlatxonalar shaxarlarning
tashkarisiga eng kamida 1000 metrli masofada uyushtiriladi. Keltirilgan
axlatlarning usti-yoni 0,25—,5 metr kalinlikda tuprok bilan berkitiladi.Bu
axlatlarni pashshadan,atrof-muxitni noxush xidlardan xoli kiladi.Tuprok bilan
berkitilgan axlat ichida bioximik jarayonlar kechadi.Bu jarayonlarxarorat
kutarilishi bilan boradi,u 60—
o
S ga kutariladi,organik moddalar gumusga
aylanadi,patogen mikroblar va gijja tuxumlari kiriladi.Takomillashtirilgan
axlatxonalar tuldirilgandan sung ular ustiga tuprok tortiladi, tekslanadi,tugrilanadi
va daraxtzorlarga aylantiriladi.
Axlatlarni yokish yuli bilan zararsizlantirish. Bu metodning boshkalardan
afzalligi shundaki,chikindi axalatlar epidemiologik,gigienik toiondan xavf
tugdirmaydigan va tejamkor usuldir.Bunda axlatlarni zararsiz xolatga keltirish tez
va kat’iy buladi,axlat uzok masofaga tashib yurilmaydi,er maydonlari kup talab
kilinmaydi,axlat yonishidan xosil bulgan issiklik xalk xujaligida ishlatilishi
mumkin.
Axlat yokish kuyidagi xollarda tavsiya etiladi;
55
1.Axlat mikdori juda kup bulgan shaxarlarda er maydonlarini ajratish kiyin
bulganda,axlatxonalar shaxar territoriyasidan ancha uzok bulganda.
2.Kurort,dam olish uyi,sanatoriyalari bulgan shaxarlarning chikindilarini tez
yukotish uchun sharoit bulmaganda;
3.Sanoat korxonalari joylashgan joylarda,masalan,kumir ishlab chikadigan
rayonlarning axlati tarkibida juda kup yonmagan kumir chikindilari bulib,ularni
kompost uchun ishlatib bulmaydi,unday axlatlarni yokish mumkin;
4.Epidemiologik jixatdan xavf tugdiradigan kasalxona,sanatoriya veterinariya
muassasalari va boshkalarning axlatlari kuydirib zararsizlantirish tavsiya etiladi.
CHikindi axlatlarni kuydirish uchun,ular kuruk,yangi chirimagan, namligi
45% dan oshmagan bulishi kerak.
Katta shaxarlarda juda kup axlatlar yigiladi,shuning uchun iktisodiy jixatdan
ancha samarali bulgan chikindi saralash zavodlar kurish zamon talabiga javob
beradi.Axlat saralash zavodlarining kurishdan maksad uning tarkibidagi xamma
kerakli moddalarni ajratib olish va xalk xujaligini ma’lum soxalarida ishlatishdir.
Alatlarni saralash zavodida kuyidagi ishlar bajariladi:
-axlatni kabul kilish va saralash;
-kerakli chikindilarni,jumladan,kogoz,temir-tersak,kiyim-kechak, butilkalar
va boshkalarni ajratib olish:
-mayda chikindilarni elakdan utkazib ajratib olish va ugit sifatida ishlatish:
-koldik axlatlarni yokish,issigidan foydalanish.
Axlat tashlaydigan maydonalar.Ularni kurishdan maksad tashki muxitni-
atmosfera xavosini,suv xavzalarni,er osti suvlarini,tuproni ifloslanishi oldini olish
va shu yul bilan kishilarning sixat-salomatligini saklash.Axlat tashlaydigan
maydon axoli turur joylaridan 500 metr narirok maydonlarda (chukurliklarda)
tashkil kilinadi.
Keyinchalik
bu
maydonlar
tekislanib,tuprok
bilan
kumiladi,sungra
daraxtzorlarga aylantiriladi.Axlatxonalarning tagi suv utkazmaydigan kilib
kuriladi,axlat tashlangach, 0,2—,3 metr kalinlikda yoyiladi,sungra tuprok bilan
berkitilidi.
56
Axlatlardan filtrlanib okib tushgan suv,yomgir suvlari yigilib, sung
zararsizlantiriladi.AKSH,GFR da axlatlarning 80% i shunday tarzda yukotiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |