Xix asrning so’nggi choragida Hindistonda kapitalistik munosabatlar rivojlana boshladi. 1877 yilda

Moxandas Gandi
Bal Gangadhar Tilak (1856-1920) Hindistondagi
milliy-burjua harakatning demokratik qanotining taniqli
rahbariga aylandi. Maxarashtradagi kambag’allashgan
braxman oilasida tug’ilgan Tilak Punada filologiya va
tarixdan oliy ma’lumot olib, taniqli tarixchi olimga
aylandi. U kollejda o’qib yurgan vaqtlaridayoq vatanini
ozod qilishga qasamyod qilgan edi.
Tilak o’z do’stlari bilan Punada o’rta maktab tashkil
qildi. 1880-yilda esa “Maxratta” haftaligini va
“Kesari” (“Sher”) gazetasini tashkil etdi. Milliy
Kongress tashkil topgach, Tilak uning faoliyatida faol
ishtirok etdi. Lekin 90-yillar boshidayoq Tilak
tarafdorlari bilan Milliy Kongress rahbarlari o’rtasida
printsipial kelishmovchiliklar borligi ma’lum bo’ldi.
Kongressda asta-sekin 2 oqim–o’ng
(“mo’’tadillar”) va Tilak boshchiligidagi so’l,
demokratik (“ashaddiylar”) oqim shakllandi.
Tilak o’z vatani Maxarashtrada faoliyatini
kuchaytirib yubordi. U yoshlar o’rtasida milliy sport
tashkilotlari tuzib, vatanparvarlik tashviqotini olib
bordi, maratxlarning milliy qahramoni Shivadji
xotirasiga bag’ishlab bayramlar o’tkazdi va
mustamlakachilarga qarshi qat’iy kurashga chaqirdi.
Tilakning maqola va chiqishlari Hindistondagi
vatanparvarlar va demokratlarda katta taasurot qoldirdi.
Tilak va uning tarafdorlari keng xalq ommasini
kurashga tortish yo’li bilangina Kongress o’z
maqsadiga erisha oladi deb hisoblardilar, lekin Tilak
qurolli kurashni rad qilardi. Ingliz hukumati Tilakni
o’zi uchun xavfli dushman deb bilib, uni 1897 yilda
qamoqqa oldi va 6 yil qamoqqa hukm qildi.
“Ashaddiylar” mayda burjuaziya va u bilan bog’liq
bo’lgan ziyolilar kayfiyatini ifodalab, butun hand
burjuaziyasi manfaatlariga javob bera oladigan dastur
va taktikani ilgari surdilar va uning uzoqni ko’ra
oluvchi faol vakillari sifatida ish olib bordilar. Ularning
faoliyati so’zsiz ijobiy xarakterga ega edi. Lekin shu
bilan birga unda burjuaziyaning sinfiy cheklanganligi
ham aks etardi.
O’z xalqining fidoyi vatanparvari bo’lgan Tilak
milliy-ozodlikkurashini feodal sarqitlarga qarshi
kurash bilan, agrar inqilob bilan bog’lamadi.
Hindistonda fabrika sanoati paydo bo’lishi bilan
ishchilar sinfi ham shakllana boshladi. XIX asr boshiga
kelib bu yerda 700-800 ming sanoat ishchisi bor edi.
Ishchilar sinfikambag’allashgan dehqonlar va singan
hunarmandlardan tashkil topdi.
Hind ishchilari ingliz va mahalliy kapitalistlar
tomonidan qattiq asoratga solinardi. Ayollar va bolalar
mehnati keng qo’llanilardi, ish haqi juda past edi.
70-yillarning oxiri–80-yillarning boshlarida hind
ishchilarining dastlabki ish tashlashlari boshlandi.
Lekin bu stachkalar uyushmagan va stixiyali bo’lib,
ishchilar sinfi hali o’z kasbiy va siyosiy tashkilotlariga
ega emas edi.
Ish tashlash harakati boshlanganligini hisobga olgan
Angliya hukumati Hindistonda fabrika qonunchiligini
joriy qildi. 1881 yildagi qonunga binoan yirik
fabrikalarda 7 yoshdan kichik bolalarni ishlatish
taqiqlandi. 1891 yilda majburiy dam olish kuni joriy
qilinib, 9 yoshdan kichik bolalarni ishlatish taqiqlandi.
XIX va XX asrlar chegarasida Hindistonning
iqtisodiy va siyosiy hayotida bir qator muhim
o’zgarishlar yuz berdi.
Angliya sanoati uchun muhim xom ashyo manbai va
sotish bozori bo’lgan Hindiston endilikda Britaniya
sarmoyasi qo’yiladigan muhim sohaga aylandi.
Hindiston xalqlarini mustamlaka asoratiga solish
kuchaydi. Lekin shu bilan birga Hindistonda muhim
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar yuz berdi. Kapitalizm
sekinlik bilan bo’lsada rivojlanib bordi. Yangi sinflar–
proletariat va milliy burjuaziya shakllandi.