Xix asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida turkistonda ijtimoiy pedogogik fikrlar

Abdulla Avloniy (1878-1934) «Tarjimai holi»da yozadi: «1900 yilda uylanib, oila boshlig’i bo’lib qoldim. Shu yilda ota bo’lib, o’gay onam bilan bir ukam meni qaramog’imda menga boqim bo’lib qoldi. Bu vaqtda butun oilani boqmoq uchun qish kunlarida ham ishlamoqqa to’g’ri kelganligidan quvvai muhofazam o’rta darajada bo’lg’on holda madrasani tashlab chiqib ketuvg’a to’g’ri keldi. Shu choqlarda o’zim mehnat ichida yashag’onlig’imdan boylarga va mullalarga qarshi sherlaryoza boshladim. Madrasadan chiqib ketsam hamma orifishlaridan chiqib ketmadim. Turli gazetalar o’qishga tutndim. Shulzamonlarda Rusiyaning turli shaharlarida chiqqanmatbuot – gazeta va jurnallar bilan tanishib, o’qib, malumotmni orttra bordim. «Tarjimon» gazetasini o’qib, zamondan xabardor bo’ldim. Shul zamonda yerli xalqlar orasida eskilik — yangilik («jadid-qadim») janjali boshlandi. Gazet o’quvchilari mullalarni «jadidchi» nomi bilan ataredilar. Men ham shul jadidchilar qatoriga kirdim. 1904 yildan jadidchilar to’dasida ishlay boshladim. «Jadid maktabi» ochib, o’qituvchilik ham qildim... Mulla va boylarg’a qarashli eski turmush bilan qatiysuratda kurasha boshladuk. O’z oramizdan mullalarga qarshi uyushmamiz hamvujudga chiqdi...».

A.Avloniy nashr etgan ro’znomalar ilg’or fikrlar targ’ibotchisi bo’lgani uchun ham uning faoliyat chorizm hukumat tomonidan tez-tez taqiqlanaredi. Shundan so’ng uilg’ org’oyalarni marifat o’chog’i – maktab orqali xalqqa tarqatshga qaror qiladi va 1903 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida yangi usulda maktab ochadi. A. Avloniy o’zi ochgan maktabda kambag’allarning farzandlarini, yetim-yesirlarni o’qitdi.

Turkistondagi dastlabki oliy o’quv yurti – Turkiston xalq universiteti (hozirgi O’zbekiston milliy universiteti)ning 1918 yilda Toshkentda ochilishi ham jadidlar faoliyati bilan bog’liq. Munavvarqori Abdurashidxonov tashabbusi bilan 1918 yil 12 mayda Turkiston xalq universiteti tarkibida Musulmon xalq dorilfununi tashkil qilindi. 1919 yil Toshkentning Eski shahar qismida jadidlar tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (Eski shahar) bo’limi tashkil etildi.

ABDURAUF FITRAT