Xiva xonligi

---

Xiva xonligi

Xiva xonligi — oʻzbek davlatchiligi tarixi

bosqichlaridagi uchta xonlikdan biri

(1512—1920 yillarda). Poytaxti — Vazir,

Koʻhna Urganch, 16-asrning 70-yillaridan

boshlab — Xiva shahri.

Xiva xonligi bayrogʻi, 1917—1920

---

Temuriylar tasarrufida boʻlgan Xorazm

hududini Shayboniyxon 1505 yilda bosib

olgan. Shayboniyxon vafoti (1510 yil) dan

keyin Xorazm Eron safaviylari qoʻl ostiga

oʻtdi. Ularga qarshi xalq qoʻzgʻoloni boʻlib,

unga Vazir qalʼasi qozisi Umar va

Baqirgʻon qishlogʻidan mulla Sayd

Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil

davom etgan kurashlar natijasida

eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan

va xorazmliklar taklifi bilan 1511 yilda

Vazir shahrini egallagan shayboniylardan

Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan

olingan.

Tarixi

---

Elbarsxon (1511—16) bilan birga Dashti

Qipchoqdan Xorazmga kelgan xalqlar

oʻtroqlashganlar. Uning davrida

xorazmliklar Turkmanistonning janubiy

qismi, Eron shimolidagi Saraxs, Orol va

Mangʻishloqni egallashgan. Yangi yerlarni

Elbarsxon oʻgʻillari va ukasi,

qarindoshlariga boʻlib berishi natijasida

mayda hokimliklar paydo boʻlgan.

Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz oʻzaro

nizolar sababli xonlar tez-tez almashib

turgan. 16-asrda Xiva xonligini Sulton

Hojixon (1516), Husaynqulixon (1516),

Soʻfiyonxon (1516—22), Bujaqaxon (1522

—26), Avaneshxon (1526—38), Alixon

(1538—47), Akatoyxon (1547—56),

Yunusxon (1556—57), Doʻstxon (1557—

---

58), Hoji Muhammadxon (1559—1602)

lar boshqarganlar. Bu davrda xalq,

Elbarsxon avlodlari oʻrtasidagi oʻzaro

qirgʻinlaridan tashqari Buxoro va Xiva

xonligi oʻrtasida urushlar azobini ham

tortishga majbur boʻlgan. Buxoroliklar

Ubaydullaxon va Abdullaxon II

hukmronlik davrlarida (1537—38; 1593;

1595—98) Xorazmga hujumlar qilib,

qisqa vaqt Xiva xonligini Buxoroga

boʻysundirganlar. Bu urushlar va 16-

asrning 70-yillarida Amudaryo oʻzanining

oʻzgarib, Kaspiy dengiziga oqmay

qoʻyganligi ham Xorazm iqtisodiyotiga

salbiy taʼsir koʻrsatgan.

---

17-asr boshlariga kelib, Xorazm taxti

uchun boʻlgan sulolaviy kurashlardan

soʻng , taxtga oʻtirgan Arab

Muhammadxon davrida Xiva xonligida

davlat parokandaligi oʻzining yuqori

choʻqqisiga yetgan. Rus kazaklari,

qozoqlar va qalmiqlarning talonchilik

yurishlari, Arab Muhammadxonning

oʻgʻillari Habash va Elbarslarning

otalariga qarshi chiqishlari

parokandalikni avj oldirgan. Bu kurashda

ularning qoʻli baland kelib, otalarini qatl

ettirishga erishadilar. Padarkush Elbars

va Habash sultonlar (1621—23) akalari

Asfandiyor (Isfandiyor, 1623—43)

tomonidan taxtdan tushirilib, qatl

qilingan. Eron shohi Abbos I homiyligida

---

taxtga chiqqan Asfandiyorxon davrida

mamlakat siyosiy hayotidagi keskinlik

saqlanib qoldi. Orol boʻyidagi oʻzbek

qoʻngʻirotlari Asfandiyorga boʻysunmay

qoʻyishgan. Mamlakatda tarqoqlik va

zulm kuchaygan. Bundan foydalangan

yirik mulkdorlar Abulgʻoziy Bahodirxonni

1643 yilda xon qilib koʻtarishgan.

Abulgʻoziy Bahodirxon akasi vafotidan

keyin 1644 yilda Xiva xonligi taxtiga

oʻtirgan. U markaziy hokimiyatni

mustahkamlab, Buxoro xonligining

Chorjoʻy, Vardanza, Qorakoʻl, Karmana

atroflariga bir necha marta harbiy

yurishlar qildi.

---

Abulgʻoziy Bahodirxon 1662 yilda Buxoro

xoni Abdulazizxon bilan sulh tuzib, 1663

yilda hokimiyatni oʻgʻli Anushaxonga

topshirgan. Shunga qaramay Xiva

qoʻshinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga

talonchilik yurishlarini davom ettirgan.

1685 yilda Xiva qoʻshinlari Gʻijduvon

yaqinida magʻlubiyatga uchragach,

Buxoroning Xiva xonligiga taʼsiri

kuchaygan. Buxoro xoni Subhonqulixon

Anushaga qarshi fitna uyushtirib, uning

oʻgʻli Arang Muxammadxonga taxtni

egallashga yordam berdi. Lekin uning

hukmronligi juda qisqa boʻlgan. 17-

asrning oxiri — 18-asr boshlarida Xiva

xonligida Xudoydodxon (1687—88),

Oʻzbekxon—Arnakxon (1688—90), Joʻji

---

Sulton (1694—97), Valixon (1697—99),

Shohniyozxon (1699—90), Shohbaxtxon

(1702—03), Sayid Alixon (1703—05),

Musaxon (1705—06), Yodgorxon (1706—

13) kabi oʻnlab xonlar almashgan. Bu

mamlakat ahvolini yanada

ogʻirlashtirgan. Xuddi shu davrga kelib

Rossiyaning Sharqqa boʻlgan qiziqishi

ortgan va Petr I 1714—17 yillarda

Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy

boshchiligida Xivaga harbiy ekspeditsiya

joʻnatgan. Xiva xoni Shergʻozixon (1714—

28) Qayragʻoch darasidagi ochiq

toʻqnashuvda katta talafotga uchragach,

harbiy hiyla ishlatib, rus qoʻshinlarini 5 ta

shaharga boʻlib yuborgan va ularni

alohida-alohida qirgʻin qilgan. Bu paytda

---

ichki nizolar, zulm avj olgan, Orol boʻyi

aholisi Xivaga boʻysunmay qoʻygan edi.

1728 yilda Xivadagi Shergʻozixon

madrasasi qurilishida qullar qoʻzgʻolon

koʻtarib, xon va uning mulozimlarini qatl

qilishgan. Shu voqeadan keyin Xiva

xonligida siyosiy oʻyin yana avj olgan.

Xiva xonligidagi oʻzaro urushlarda

Elbarsxon (1728—39) hokimiyatni qoʻlga

kiritgach, ichki nizolarni bostirib, qoʻshni

hududlarga bosqinchilik yurishlarini

amalga oshirgan. 1740 yilda Eron shohi

Nodirshoh Xiva xonligiga bostirib kirib,

uni oʻziga boʻysundirgan. 1741 yilda

xorazmliklarning qoʻzgʻoloni eroniylar

tomonidan bostirilgan.

---

18-asr oʻrtalaridagi xonlar goh Eron

shohlarining xohishi, goh Buxoro

hukmdorlarining taʼsiri, goh mahalliy aholi

qoʻngʻirot urugʻining yordami bilan tez-tez

almashinib turgan. Bu davrda Tohirxon

(1739—40), Abulxayrxon (7—8 kun),

Nuralixon (1740—42), Abulgʻoziyxon II

(1742—46), Gʻoyibxon (1746—56),

Qoraboyxon (1756—57), Temurgʻoziyxon

(1757—64) va boshqalar Xiva xonligida

rasman hukmronlik qilishgan. 18-asrning

60-yillaridan badavlat shaharliklar va

ruhoniylarning qoʻllab-quvvatlashiga

erishgan qoʻngʻirot urugʻlari Xiva

xonligida hokimiyatni qoʻlga ola

boshlagan. Inoq Muhammad Amin (1770

—90) 1770 yilda turkmanlarning

---

qarshiligini sindirib, 1782 yilda Buxoro

amirligi hujumini qaytarib, Xiva xonligida

qoʻngʻirotlarning amaldagi hokimiyatini

mustahkamlagan. Avaz Muhammad Inoq

davrida Xiva xonligida markaziy

hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy

ahvol birmuncha yaxshilangan. Bu bilan

19-asr boshlarida qoʻngʻirotlar sulolasi

hokimiyatni rasman egallashiga zamin

tayyorlagan. Muhammad Amin Inoq va

Avaz Muhammad Inoqlar chingiziy

sultonlar nomidan hokimiyatni

boshqargan boʻlsalar, ularning vorisi

Eltuzar (1804—06) 1804 yilda

Abulgʻoziyxon V Yodgorxon oʻgʻli (1802—

04)ni taxtdan tushirib, oʻzini xon deb eʼlon

qilgan. Shuning uchun ham Eltuzarxon

---

Xiva xonligi taxtiga oʻtirgan qoʻngʻirotlar

sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning

vorisi, inisi Muhammad Rahimxon I Xiva

xonligini birlashtirishni nihoyasiga

yetkazgan. 1811 yilda bir qancha

yurishlardan keyin qoraqalpoqlarni ham

Xiva xonligi tarkibiga qoʻshib olgan. U

oʻtkazgan siyosiy, maʼmuriy, iqtisodiy

islohotlar natijasida boshqaruv tizimi

takomillashib, soliqlar tartibga tushgan.

Olloqulixon (1825—42), Rahimqulixon

(1842—45) va Muhammad Aminxon

(1846—55) davrlarida Xiva qoʻshinlarining

Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv

shahri uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez

urushlar boʻlib turgan. Xiva xonlari bu

---

davrda Sirdaryoning Orol dengiziga

quyiladigan joyidan Turkmaniston

hududidagi Kushkagacha boʻlgan yerlarni

boshqargan. 1855 yilda Saraxsni qamal

qilish paytida Muhammad Aminxonning

halok boʻlishi mamlakatda

parokandalikka sabab boʻlgan.

Abdullaxon (1855—56),

Qutlugʻmurodxonlar (1856) 6 oydan koʻp

hukmronlik qilmaslaridan oʻldirilgan.

1856 yilda taxtni Sayd Muhammadxon

(1856—64) egallagan.

Xiva xonligida soʻnggi mustaqil hukmdor

Feruz taxallusi bilan ijod qilgan

Muhammad Rahimxon II (1864—1910)

boʻlgan. Uning davrida xonlikning siyosiy,

---

iqtisodiy, madaniy jihatdan oʻsishi koʻzga

tashlanadi. Lekin, 1873 yilda Rossiya

Xiva xonligini bosib olgan, Muhammad

Rahimxon II va K.P.Kaufman imzolagan

Gandimiyon shartnomasiga koʻra, Xiva

xonligi Rossiyaga qaram davlatga aylanib

qolgan. Asfandiyorxon (1910—18)

Rossiyadagi oʻzgarishlar sabab Xiva

xonligida zulmni kuchaytirgan. Shu bilan

birga Rossiya hukumati talabi bilan 1910

—13 yillarda vazir Islomxoʻja

boshchiligida islohotlar oʻtkazishga

harakat qilgan. 1914—16 yillarda

soliqlarning koʻpayishi, iqtisodiy

ahvolning ogʻirlashishi sababli xalqning

norozilik harakati kuchaydi.

---

1917 yilda Rossiyadagi fevral inqilobi

taʼsirida Yosh xivaliklar va boshqa siyosiy

kuchlarning talabi bilan Asfandiyorxon

majlis chaqirish va nozirlar kengashini

tuzish toʻgʻrisidagi manifestga imzo

chekkan. 1917 yil oxirlarida Xiva

xonligidagi sovetlarga moyil kuchlarning

olib chiqib ketilishi majlisning

tugatilishiga asos boʻlgan. 1918 yilning

yanvarida soʻnggi rus askarlarining Xiva

xonligidan chiqib ketishi Junaidxon Xiva

shahrini egallashiga imkon bergan.

Asfandiyorxon Junaidxon qoʻlida

qoʻgʻirchoq hukmdorga aylanib qolgan.

Siyosiy oʻyinlar sababli 1918 yil oktyabr

oyida Junaidxon tomonidan

Asfandiyorxon oʻldirilgan va soʻnggi xon

---

Sayd Abdullaxon (1918 yil oktyabr —

1920 yil 2 fevral) taxtga chiqarilgan. Bu

davrda Xiva xonligi mustaqil davlat

sifatida faoliyat yurgizgan. Yosh xivaliklar

qizil armiyaning yordami bilan 1920 yil 2

fevralda Sayd Abdullaxonni taxtdan

tushirishgan va Xiva xonligi tugatildi deb

eʼlon qilishgan.

16—19-asrlar davomida Xiva xonligi

hududlari doimo oʻzgarib turgan. Dastlab

xonlik hududi Xorazm vohasidagina

joylashgan boʻlsa, keyinchalik uning

chegarasi janubda Eron va Marvgacha,

shimolda Ural daryosigacha boʻlgan

Hududiy tuzilishi

---

yerlarga choʻzilgan, sharqda Buxoro

amirligi, gʻarbda esa Kaspiy dengizi

qirgʻoqlarigacha yetgan. Ruslar

bosqinidan keyin Amudaryoning chap

qirgʻogʻida 62237,2 km² yer maydoniga

ega kichik vassal davlatga aylanib

qolgan. Aholisining soni ham doimo

oʻzgarib turgan. Oʻrtacha 1 mln. kishi

atrofida aholi yashagan. Uning

koʻpchiligini oʻzbeklar, turkmanlar,

qoraqalpoqlar, kam sonli forslar, arablar,

ruslar va boshqalar tashkil qilgan.

Xiva xonligi boshqaruv 

tizimi, asosan, Buxoro va 

Qo qon xonliklaridek 

bo lib, farqi, 19-asr 

---

boshlaridan xon huzurida 

Kengash (Devon) bo lgan. 

Eng yuqori amaldorlardan 

tashkil topgan kengash 

vakolati cheklangan. 

Asosiy qarorlar xon 

tomonidan qabul qilingan 

bo lsada, amaldorlarning 

xonlik boshqaruvidagi 

mavqei baland edi. Mansab 

va unvonlar 

harbiymaʼmuriy, harbiy va 

diniy toifalarga 

bo lingan. Inoq, otaliq, 

biy, amir ulumaro, mehtar, 

qushbegi, beklarbegi, 

devonbegi va boshqa unvon 

---

va mansablar xonlik 

iqtisodiy, siyosiy, 

moliyaviy, harbiy hayotida 

muhim o rin tutgan. Xonlik 

sud ishlari, asosan, diniy 

ulamolar qo lida bo lib, 

ularning mamlakat hayotida 

taʼsiri kuchli bo lgan. 

Xonlikda davlat tili oʻzbek tili boʻlib,

Buxoro va Qoʻqondan farqli oʻlaroq

barcha farmonlar, davlat hujjatlari faqat

oʻzbek tilida yozilgan. 16 — 18-asrlarda

Xiva xonligining maʼmuriy jihatdan

boʻlinishi viloyat deb atalgan boʻlsa, 18-

asrdan beklik deb atala boshlagan.

Dastlab xonlikda 16 ta viloyat, 2 ta noiblik

---

boʻlgan boʻlsa, keyinchalik viloyatlar soni

22 taga yetgan. Ularni xon tomonidan

tayinlangan hokim va noiblar

boshqargan. Xiva sh. esa xon va bosh

vazir tomonidan boshqarilgan.

Ijtimoiy hayotda xon va uning amaldorlari

va diniy ulamolarning mavqei yuqori

boʻlib, iqtisodiy hayotning asosini tashkil

qiluvchi yer ham, asosan, ular qoʻlida

boʻlgan. Kam yerli va yersiz dehqonlar

ulardan ijaraga yer olib ishlaganlar va

ularning ahvoli juda ogʻir boʻlgan. Sunʼiy

sugʻorishga asoslangan dehqonchilik

mamyaakat iqtisodida muhim oʻrin

tutgani uchun Amudaryodan chiqarilgan

kanallarni qazish davlat ahamiyatiga

---

molik ish hisoblangan. Shuningdek,

chorvachilik, hunarmandchilik,

savdosotiq ham iqgisodiy hayotda

muhim oʻrin tutgan.

Xonlik harbiy qoʻshini va qurol aslahasini

yaxshilash juda past darajada boʻlgan.

Qoʻshinni koʻproq yarim koʻchmanchi

turkmanlar tashkil etgan. Oldingi

davrlardagi harbiy sohadagi ijobiy

tajribalar rivojlantirilmay tashlab

qoʻyilgan.

Xiva xonligi Buxoro, Qoʻqon, Eron va

Rossiya kabi qoʻshni davlatlar bilan

savdosotiq ishlari olib borgan. Soliqdar

barcha musulmon davlatlaridagidek xiroj,

zakot, boj va juzʼyadan iborat boʻlgan.

---

Shu bilan majburiy mehnatning baʼzi

turlari amalga oshirilgan.

Boshlangʻich maktabda oʻqish, yozishni

oʻrgangan bolalar madrasalarda

oʻqitilgan. 19-asrda Xiva xonligida 1500

ga yaqin boshlangʻich maktab va 103

Madrasa mavjud boʻlgan. Xiva shahrining

oʻzida 22 ta Madrasa boʻlgan. 19-asrda

Xiva xonligida adabiyot, tarixnavislik,

xattotlik, musiqa sanʼati, meʼmorlik va

madaniyatning boshqa sohalarida

muayyan yutuqlar qoʻlga kiritilgan.

Munis, Ogahiy, Feruz, Komil Xorazmiy,

Kamron, Bayoniy, Xisraviy, Murodiy, Rojiy,

Mutrib Xonaxarobiy, Laffasiylar asarlari

oʻzbek adabiyoti rivojida oʻziga xos

---

oʻringa ega. Tanbur chizigʻi notasini

yaratgan Komil Xorazmiy "Maqomi Feruz

Shohiy" asari va "Panjgoh" maqomi bilan

oʻzbek millati sanʼatiga katta hissa

qoʻshgan. Abulgʻoziyxon "Shajarayi turk",

"Shajarayi tarokima" asarlari bilan

Xorazm tarixnavislik maktabini boshlab

bergan boʻlsa, Munis va Ogahiylar

tarixnavislik va tarjimonlik maktabini

yaratib, "Firdavs uliqbol", "Zubdat

uttavorix", "Gʻiyos uddavlat", "Jome

ulvoqeoti sultoniy", "Shohid ul iqbol"

asarlari bilan tarix sohasini rivojlantirdilar.

Bayoniyning "Shajarayi Xorazmshohiy",

"Xorazm tarixi" asarlari Oʻzbekiston

tarixini oʻrganishda asosiy manbalar

hisoblanadi.

---

Hozirgi Xiva shahrida saqlanib qolgan

qad. meʼmorlik inshootlari, asosan,

xonliklar davrida qurilgan. Bularga

Anushaxon hammomi, Shergʻozixon

madrasasi, Muhammad Aminxon

madrasasi, Koʻhna Ark, Toshxovli,

Karvonsaroy, Islomxoʻja minorasi, Qalʼa

devori, Nurillaboy saroyi va boshqa kiradi.

Abulgʻoziy, Shajarayi turk, T., 1992;

Ogahiy, Asarlar, 56j., T., 1978— 80;

Bayoniy, Shajarai Xorazmshohiy, T.,

1994; Xiva ming gumbaz shahri, T.,

1997.

Adabiyot