X,indiston milliy kongrеssi va Musulmon ligasi. XIX asr

X,indiston milliy kongrеssi va Musulmon ligasi. XIX asr
|0-yillariga X,indistondagi va uning atrofidagi ijtimoiy-siyo-
8IY x,olat ingliz x,ukmron doiralari oldiga x,ind vatannarvarla-
rining siyosiy tashkilotini tuzish vazifasini kuyadi. Uzi libеral
Shaxе bulgan ^indiston visе-kiroli lord Ripon (1880-1884) bir
lypyx, xdnd jamoat arboblarining shu yunalishdagi tashabbuslari-ni k;ullab-kuvvatladi. U 1882 yil 25 dеkabrda mеmorandum plis
k;ilib, unda konstitusiya doirasida yuk;oridan siyosiy yangpilpit
utkazishga cha^irdi. Dind va ingliz tomonlarining kеltmmsh
ga kura 1885 yil dеkabrda Bombеyda mamlakat tarixida bprmichn
nodiniy, umummilliy, amalda parlamеnt tashkiloti - X,i||DI1 msh
milliy kongrеssining (X,MK) ta'sis majlisi buldi. Unda r;ii «yu!.
k;ilgan B.Ch. Banеrji yangi partiyaning asosiy vazifalari
trstalib, jumladan, shunday dеdi; «Mamlakatimiz BaTaHii;ipiiii|i
larining bеvosita, shaxsiy mulok;otlari vositasida barcha irkii,
diniy va milliy xurofotlarni y)^otishimiz, zshutilmas ;iyi sh
miz lord Ripon davrida boshlangan milliy birlik kayfiyatii
rivojlaitirmogimiz lozim». X,ind vatanparvarlarining fo|)umi
da Britaniya )^ukumati va narlamеntiga koigrеsschilarning aschn iN
talablari shakllantirildi. Unda Londondagi X,indiston Hiiiihi|iii
buyicha kеngashni bеkor kilish, visе-kirol x,uzuridagi konuichmpii
kеngashini x,indlar x,isobiga kеngaytirish va shu yangilikllrim
provinsiyalar kеigashlariga x,am tatbik kilish suralgan edi.
Kongrеss asoschilari - G.K. Gokxalе, F. Mеxta, B.Ch. Baisrlsh
D. Naoroji - mustamlakachilikning saklanib turishiga sprit
emasdilar. Ular ingliz libеralizmining idеologlari Bеrk, Mmki
lеy, Gladston, shuningdеk, ingliz utilitarizmining otalari 1n i
tam va Millеm oldida bosh egishardi. Bundan tashkari, ular mni
jud sonunlar doirasida ish kurish va fak;at parlamеnt orkali V*
mai^sadlariga erishish yulini adm tanlashgan edi. Kongrеssmilir
dan D. Naoroji 1893 yili Angliya parlamеntining k;uyi pala i,i i
ga dеputat etib saylandi va parlamеnt minbaridan Dindistoidsh i
bosh^aruv tizimini tank;id kilishda foydalandi va ingliz ) k :imh
atchiligi fikrini X,indiston muammolariga karatishga x,arak1P
k;ildi. Milliy kongrеssning ma'lum yugu1u1ariga k;aramasdam XIS
asrning oxiri ~ XX asrning boshlariga kеlib fak;at siyosiy par
tiyaning ingliz siyosiy tizimi bilan muzokaralari X,indistopda1 i
xolatni uzgartirish uchun еtarli emasligi kurinib koldi.
Shu davrda kongrеsschilarda goyaviy-siyosiy ajralish yuz (n r
di. X,indiston siyosiy sax,nasida radikallar gurux,i paydo 6y imii,
ularni «ashaddiylar» dеb atay boshladi. Ular B.G. Tmiah,
B.Ch. Pal, L. Ray va boshk;alar edi. Kurash maydonida yana «svaradji
(uzimizning boshkaruv) va «svadеshi» (uzimizning ishlab chikarpip
shiorlari faol k;ullaniladigan bulib, ax,olini chеt el, asogaiIshliz tovarlarini boykot k;ilishga chakirdi. 1907 yil X,MKning
(!uratda bulib utgan yigilishida partiyada batamom ajralish yuz
^rdi . Tilak boshchiligidagi radikallar partiyadan chivdilar.
Ayn i paytda x,okimiyat tomonidan radikallarni ta'k;ib kilish
Sptlandi. 1908 yili Tilak Bombеyda olti yil kamok; jazosiga
Sukm kilindi. L. Ray va B.Ch. Pal mamlakatdan chikib kеtishga maj-
buldilar. X.MK boshkaruvida siyosiy kurashning parlamеnt-
|i1‘siy usulini ma'kul kuruvchi libеrallar k;oldi.
5
Shu davrda Britaniya mustamlaka xukumati X,indistondagi mu-
I iulmon jamoasining siyosiy birikishini kullab, x,ind-musulmon
Shddiyatlaridan kеlajakda uz siyosiy maksadlarida foydalanishni
k5>'1ladilar. 1906 - 1907 yillari x,ind musulmonlarining partiya-
1!I - Musulmon ligasi tashkil kilindi. XX asr boshlarida partiya
X,indistonning siyosiy makomi va parlamеnt islox,otlari masala-
jJMAa X,MK bilan jiddiy kеlishmovchilikka ega emasdi. Britaniya
mustamlaka xukumati x,am xalk;aro vaziyat kеskinlashayotgan bir
iiytda konstitusiyaviy yon bеrishlarsiz X,indistopdagi tinch va-
1IYaTNI saklab turishning iloji yuk;ligini tushunardi. Ayniksa,
I |Iirinchi jax,on urushi arafasida ortdagi ishonchli tayanch bulgan
f SXindistonda barkarorlik ingaizlar uchun juda mux,im edi.
I;
XX asr boshlarida X,indiston. Bu davrda X,indiston i^ti-
* |^еodida ingaizlarning ishtiroki yanada oshdi. 1893-1907 yillari
! y Angliya xususiy kompaniyalarining X,indistondagi kapitali 23%ga,
1 iigliz banklarining kapitali esa 95% ga oshdi. Ingliz kapitali-
? iing ishtiroki max,alliy sanoatga kuyilgan chеklovlarning oshiri-
lishi bilan kushib olib borildi. Bunday x,olatda milliy-ozodlik
, X,srakati x,am kuchayib bordi. Mamlakatda norozilik x,arakatlari
1 1VJ oldi. Milliy-ozodlik x,arskatida kurashning shakllari tug-
risida kеlishmovchiliklar boshl'^nib, X,MK ikkiga ajralib kеt-
di. Kurashning kеskin usullari Irafdori bulgan «ashaddiylar»
, Tilak boshchiligida yangi partiyani tuzdilar. Ammo tеz orada Ti-
^ lak k;amovda olinib, partiya faoliyati tak;ik;landi. Bunga javoban
J. «ashaddiylar» 1908 yil 23 iyulda Bombayda 100 mingdan ziyod odam
ishtirok etgap siyosiy namoyish tashkil k;ildilar. Namoyishdan
I S^ng inglizlar avval va'da k;ilingan islox,otlarni boshlab yubor-
» di. 1909 yili Angliya x,ukumati tomonidan «X,indiston konunchilik
Kеngashlari xakida akt» kabul kildi. Umumx,indiston sonunchilik
kеngashiga saylanadigan a'zolar soni oshdi, Bеngaliya provinsiyakеngashida saylanuvchi a'zolar x,atto kupchilikni tashkil kmiln
Ammo konui chik;aruvchi kеngashlar masladat ovoziga ega bulgspii» i
uchun milliy-ozodlik x,arakatida katta ax,amiyatga ega bulmadi.
Shunga saramasdan, Buyuk Britaniya x,ukumati bir kapf
uzgarishlar utkazishga majbur buldi: 1911 yili Rarbiy va ShariiY
Bеngaliya birlashtirildi (Bеngaliya 1905 yili ajratilgai )di|(
Assam alox,ida ma'muriy birlik bulib ajratildi; Dindisyun
poytaxti Kalikuttadan Dеxdiga kuchirildi. Bu uzgarishlar i(,iu tt«
vak;tga milliy-ozodlik x,arakatini susaytirdi.
* * *
Shunday kilib, XIX asr - XX asr boshlari X,indistotti|
iktisodiy va siyosiy x,ayotida mux,im uzgarishlar yuz bеrdi, ( V;
kinlik bilan bulsada, kapitalizm rivojlandi. Milliy-ozodpsh!
xarakati paydo bulib, ingliz mustamlaka x,ukmronligi asta-cciutit
kulay boshladi.