Xidirov xojakbar ravshanivich abtotransportlardan ajralib chiqadigan tashlanmalarning atrof muhitga ta

    Ishning tuziishi va hajmi. 

Ish kirish.     bo‗lim       rasm      surat       xulosa      tavsiya va ... foydalanilgan 

adabiyotlar ro‗yxati   

 

 

 

 

 

---

 

7 

1.Adabiyotlar sharxi  

1.1  Avtotransportlardan  ajralib  chiqadigan  tashlanmalarning                atrof 

muhitga ta‟sirini baholashni o„rganish tarixi  

 

       O‗simliklar dunyosini o‗rganishga bag‗ishlangan ilmiy-tadqiqod ishlari saosan 

ekologik,florogenetik  va  fitosinologik  yonalishlarda  olib  biorilgan.O‗rta  Osiyo 

o‗simliklar  olamini  o‗ganish  M.S.Popov,  e.P.Korovin,    K.Z.  Zokirov,  A.M. 

Muzaffrov,    I.I.  Granitov,    S.S.  Sohobiddinov    kabi  olimlarning  nomi  bilan 

bog‗langan  .Ilmiy  yo‗nalishlar  o‗simliklar  olamini  muntazam  tahlil 

qilish,giobotanik jixatdan o‗rganish ulaardan oqilona foydalanish yo‗llarinin ishlab 

chiqish,yani 

cho‗l,adir,tog‗,yaylovlarining 

unumdorligini 

oshirish,foydali 

o‗simliklarni ko‗paytirish turli joylarda o‗sadigan em-xashak va xom ashyo manbai 

hisablanuvch  o‗simliklarning  ekologiyasi,biologiyasi  yanada  keng  o‗rganilib 

serhosil o‗simlik turlarini cho‗l sharoitiga moslashtirish kabi soxalar olib boriladi 

Ekologiya  yo‗nalish  uslubining  mohiyati  shu  bilan  belgilanadiki,botaniklar  fulora 

tarkibini  o‗rganish  bilan  birgalikda  o‗simlikka  organizm  sifatida  uning 

ekologiyasiga  va  u  yoki  bu  tuproq  turiga  munosabatini  tekshirdilar.Ayniqsa 

o‗somliklar  ayrim  turlariningekologiyasini  o‗ganish  ishlariga  ko‗p  e‘tibor 

berildi.Bu  ishlar  e.P.Korovin,  M.V.Kultiasov  va  M.S.Popovlarning  nomlari  bilan 

bog‗liqdir.Ularning ish uslublarida.Qozon geobotanik maktabining ishlariga e‘tibor 

beriladi.Bunda  ekologik  sharoitlarning  o‗zgarishiga  evolyusiya  jarayoning 

yo‗naltiruvchi omil deb qaraladi[5]. 

        O‗zbekistonda  ekologik  yo‗nalisshdagi  ishlarning  asoschilari  D.N.Qashqarov 

va  e.P  Korovin  xisoblanadi.Ular  ekologik  ilmiy  tadqiqodlarni  rejalashtirish  va 

ekolog mutaxassislar tayyorlash masalasini o‗rtaga tashladilar. 

      1930  yillarda  D.N  Qashqarov  va  e,P.Korovin  tomonidan  ―muxit  va 

jamoa‖,‖O‗rta  Osiyo  va  qozoqiston  cho‗llarining  turlari  va  ulardan  xo‗jalikda 

foydalanish  istiqbollari‖,  ‖cho‗dagi  hayod‖  kabi  ilmiy  asarlar  chop  etildi.Bu 

asarlarda  ekologiya  fani  va  unung  vazifalari,uslublari  o‗z  aksini  topgan.Kiyingi 

yillarda  ham  ekologiya  fanining  rivojlnishida  xo‗jalik  bilan  bog‗liq  bo‗lgan 

---

 

8 

muammolarning ilniy echimi asosiy muammo bo‗lib qolaverdi. 

    ekologik  ishlarning  dolzarbligi  munosabati  bilan  O‗zbekiston  A  F  Botanik 

institutida    B.A.  Burigin  raxbarligida  o‗simliklar  ekologiyasi  labatoriyasi  tashkil 

etildi.Ushbu  labatoriya  xodisalar  cho‗l  va  chala  cho‗l  sharoitida  o‗simliklarning 

moslanishini  o‗rgandilar.Natijada  tog‗oldi  mintaqalarda  fitomeliorativ  ishlarini 

rivojlanish  asosi  ishlab  chiqarildi.Kiyinchlik  bu  ishlar  amolda  O.H.Hasanov, 

R.S.Vernik  ba  boshqalar  tomonidan  davom  ettirldi  fitomeliorativ  ishlar  bilan 

biorgalikda 

qurg‗oqchilik  zo‗nzlaridagi  muhim  em-xashak  o‗simliklari 

ekologiyasini o‗rganishga ham e‘tibor berildi. 

    1950  yili tashkil  etilgan  o‗simliklar  fizologiyasi  va biokimyosi labaratoriyasida 

Janubiy-  G‗arbiy  Qizilqum  cho‗llaridagi  em-xashak  o‗simliklarida  ekologo-

fizologik yonalishidagi ishlar olib birildi. 

     1959  yilda tashkil  etilgan  Qizilqum  cho‗l  stansiyasi  olib brogan    muhim  ilmiy 

ishlar  o‗imliklar  qoplamidagi  asosiy  edifikator  turlarni  o‗rganish,shuningdek 

asosiy  o‗simlik  jamoalarning  tuzilishi  va  mahsuldorligi  kabilarni  aniqlash(tuproq 

xususiyatlari  bilan  birgalikda  Janubiy-G‗arbiy  Qizilqumda  serhossil  sun‘iy 

yaylovlar  barpo  etishning  ilmiya  soslarini  va  uslublarini  yaratishdek  ekologo-

biologik yo‗nalishlardan iborat bolgan. 

    1960  yilda  tashkil  etilgan  Hurota  chala  cho‗l  stansiyasi  ham  o‗zining  foliyatini 

O‗zbekistondagi  chala  cho‗l  zo‗nalarida  yaylovlarni  yaxshilashga,Qimmatli  em-

xashak o‗simliklari  orasidan qurg‗oqchilikka chidamli chidamli turlarni tanlashga 

hamda ularning ekologo-biologik xususiyatlarni yaratishdek o‗rganishga qaratildi. 

     Hozirgi  vaqtda  labaratoriyalarda  cho‗ldagi  em-xashak  o‗simliklarining  hayot 

jarayonlari  mahsuldorlikka  bog‗liq  holda  o‗rganilmoqda.SHunningdek  sun‘iy 

ekosistemslar  sharoitida  suv  va  issiqlik    stressi    (qo‗zg‗alish)  ta‘sirida 

xloroplaslarning to‗planishi va fitokimyoviy folligi xilorofil-oqsil birikmasi,niklein 

kislatalarning  almashinuvi  vaboshqalar  o‗simliklarning  o‗sishi  davomida  tadqiq 

etilmoqda . 

      O‗zbekiston hayvonlarini o‗rganish va ekologiya  

   D.N.  Qashqarovning  daslabki  ishlari  O‗rta  osiyada  yashovchi  kemiruvchi 

---

 

9 

hayvanlarning o‗rganishga qaratilgan edi olim ularning biologiyasi sistematikasi va 

yashash tarziga e‘tibor berish bilan bilan birga hayvonlar ekologiyasi bo‗icha xam 

ish olib bordi.1928 yilda D.H.Qashqarov Aqsh ga bordi,chunki bu vaqda  Aqsh da 

ekologlarning  ishlari  bilan  tanishibchiqdi  Jumladan,Adams,  SHelvord,CHepman 

Borxis  va  boshqalarning  ishlari  o‗gandi.U  12  ta  unversitet,muzey,qo‗riqhonalar 

bilan tanishdi[7]. 

D.N Qashqarovning lelingrat unversitetiga ketishi munosabati bilan O‗zbekistonda 

ekologik  yo‗nalishi  uning  davomchilari  B  A  Selevin  T  Z  Zoxidov  ishlarida 

rivojlandi.Kiyingi  yillardagi  zoologiya  tadqiqotlari  O‗zbekiston      F  A  ning  

zoologiya  va  parazitologiya  instituti  foliyati  bilah  bog‗liqdir.  Inistitut  1950  yilda 

biologiya  fanlar  bo‗lini  tarkibida  tashkil  etilgan.Uning  asosiy  tadqiqod 

yo‗nolishlari 

O‗zbekiston 

hayvonad 

olamining 

umumiy 

qoniniyatlarinino‗rganishga qaratilgan. 

         1950yildan  boshlab  inistitutda  hayvonlar  ekologiyasi  ro‗y  beradigan  ayrim 

jarayonlar 

va 

qonuniyatlar 

o‗rganila  boshladi.Ayniqsa  inson  ta‘sirida 

havvonlarning invazion  kasalliklarining oldini olish qimmqtli  hayvon turlarininf 

kadastiri va nazorat ishlari olib borishlar  kiradi. 

    O‗zbekiston F A ning akademiklari  T.Z. Zoxidov , A.M.Muhammadiev muhbir 

azolaridan  B.B.  YAzantov  M.A  sultonov  kabilar  O‗zbekistonda  zoologiya 

tadqiqodlarini  rivojlantirishga  o‗z  hissalarini  qo‗shganlar.Ular  o‗zlari  hamda 

shogirtlari  bilan  birgalikda  yirik  monogirafiyalar  yaratdilar,Jumladan  M.A 

Sultonov  ―        O‗zbekiston  qushlarining  gelmentlari‖  (1963)  T.Z.Zoxidovning 

―Qizilqum  cho‗llarining  biosensirlari‖  (1971)kabi  asarlarni  ko‗rsatib  o‗tish 

mumkin  

      Kiyini  yillarda  institute  olimlari  ‖Xayvonat  olamining  qo‗iqlash  va  undan 

ratsianal  foydalanish‖  ilmiy  asarlarini  ishlash  dasturiga  oid  tadqiqodlarga 

kirishdilar.Bundan  maqsad  kuzatuv  tadqiqotlari(manitarung)  axborot  yig‗indisini 

tahlil  qilish  va  tartibga  solish  genafondi  saqlash  hamda  imkoniyatlarni  o‗rganish 

hayvonat  olamini  qo‗riqlashdan  iboratdir.Asosiy  yo‗nalish  jumhuriyatda  ekologik 

kuzatishlar  nazariyasi  tizimlashtirildi  keng  miqiyosida  komp‘yuter  texnikikasidan  

---

 

10 

foydalanishdan  iborat,    bu  esa  o‗z  navbatida  yuqori  darajadagi  nazariy  va  amaliy 

natijalarga  erishishni  hamda  tabiatni  qo‗riqlash  samaradorligini  oshirishni 

taminlaydi.SHu 

maqsada 

institut 

tarkibida 

ekologik 

kuzatish 

(monitoring)labaratoriyasi tashkil etilib,bunda yuqori ko‗rsatilgan muommoga oid 

muhim  tadqiqodlar  o‗tkaziladi,parazitologiya  va  germintologiya  soxasida  chuqur 

izlanishlar  davom  ettiriladi,ular  taksanimitik  tekshirishlar,ekologik  xususiyatlar 

xamda  hayvonlar  ekto  va  endoparazitlarga  qarshi  intigiral  kurash  choralari 

o‗rganiladi[8]. 

       Institutdagi  ilmiy  ishlar  saosan  undagi  bir  qancha  yo‗nalishlardagi 

labaratoriyalarda  olib  bortiladi.Hashoratlar  yoki  entomologiya  labaratoriyasi 1950 

yilda  tashkil  etilgan.unga  taniqli  olimlardan  A,N.Lujesikiy  (1950-1953  yillar) 

O‗zfa  muxpiri  a‘zolari  R.O.Olimjonov  (1954-1957  yillar),V.V.YAxonov  (1958-

1970  yillar)  biologiya  fanlar  nomzodi  O.G‗.Dableshina  (1971-1983  yillar)  lar 

raxbarlik qilganlar  

     Labaratoriyaning  asosiy  ilmiy  yo‗nalishlari  quydagilardan,O‗zbekistonda 

uchraydigan  zararli  va  faydali  bo‗gimoyaqlilarni  saqlash  ,ulardan  foydalanish 

yo‗llari  o‗simliklarni  zararkunandalardan  himoya  qilish  fizologik-biokimyoviy 

,toksikologik omollarga asoslangan xolda ilmiy ish olib borishdan iborat. 

        Labaratoriyaning  o‗simliklarini  ximoya  qilish  muommosi  atrof-muhitni 

ifloslantirmaslik  masalalari  bilan  uzviy  bog‗liqdir.Atrof-muhitning  kimyoviy 

moddalardan zararlanmasligi uchun quydagilar tafsiya etiladi.1)qishloq xo‗jaligida   

zararkunandalarga bardashli navlarni  tanlash   2)o‗simliklarni  himoya  qilish tabiiy 

kushandalardan  keng  foydalanish  3)har  xil  tabiiy  sharoitda  zararkunanda  bilan 

uning  kushandasi  va  uninmg  o‗rtasidagi  bog‗liqlikni  o‗rnatish  4)  o‗simliklarni 

himoya  qilishda  kam  zararlanadigan  kimyoviy  mikrobiologik  moddalardan  va 

boshqarib turuvchi moddalardan foydalanish  

Ternologiya  bo‗limi          labaratoriyasida  H.S.Solihboev  ,G.I  Ishuninlar  turkicton 

tog‗larining  vo  hayvonlarini  o‗rgandilar  1960  yillarda  boshlab  H.S.Solihboev 

raahborligida  ilmiy  ijodxona  oldiga  issiq  iqlimda  yashovchi  hayvonlarning 

hayotini o‗rganish tavsiya etilgan.Hatijada ―O‗zbekiston janubiy bidagib umirtqali 

---

 

11 

hayvonlarning  ekologiyasi  va  xo‗jalik  ahamiyati‖degan  asar  yaraldi  .Bunda  sut 

emizuvchi  hayvonlar  ekologiyasiga  va  ho‗jalikda  ahamiyatiga  ega  bo‗lgan 

turlariga alohida e‘tibor beriladi. 

Kirshi  cho‗lini  o‗rganish  natijasida  d.  Qashqarov,  a.  Zokirov,  a.  Petrovalar 

birgalikda  «qarshi  cho‗lining  umurtsali  hanvonlari  ekologiyasi»ni  yaratdilar.  Bu 

asarda sut emizuvchi hayvonlarning tarkibi, tarsalishi, ekologiyasi va ulardan foy-

dalanish yo‗llari ishlab chiqilgan. 

1963—1966  yillarda  nurota  tog‗ining  hayvonot  dunyosini  o‗rganish  vazifasi 

qo‗yildi. Olimlar oldida qizilqum hayvonot dunyosining nurota tog‗ining hayvonot 

dunyosiga  ta‘sirini  o‗rganish  muammosi  turardi.  Natijada  x-  s.  Solihboev,  o.  P. 

"bogdanov,  t.  A.  Palenko,  s.  T.  Gubaydulina,  g.  I.  Ishunin,  d.  YU.  Qashqarov,  n. 

Zokirovlar ilmiy ishlari natijasida «nurota tog‗i umurtqali hanvonlari ekologiyasi» 

(1970) nomli asar yaratildi[8]. 

«farg‗ona vodiysining umurtkali hayvonlari» degan asarda vodiyda yashovchi 

umurtqali  hayvonlar  zoologiyasi,  ekologiyasi,  ularning  tarqalishi,  xayot  tarzi, 

ko‗payishi, ovqatlanishi, xujalikdagi axamiyati keltirilgan. 

1966  yilda  t.  Zoxidov  va  o‗zbekistonda  xizmat  ko‗rsatgan  fan  arbobn 

biologiya  fanlari  nomzodi  g.  S.  Sultonovlar  tashabbusi  bilan  sut  emizuvchilarni 

o‗rganish ilmiy ijodxonasi tashkil qilindi. 1981-1985 yillarda ilmiy ijodxona oldiga 

o‗zbekistonda  ovlanadigan  kamyob  hayvonlar  ekosistemasini  o‗rganish  vazifasi 

qo‗yildi.  Bo‗limga  v.  I.  Tarennikov  rahbarlikqildi.  Ushbu  besh  yillikda  sut 

emizuvchi noyob hayvonlar sonining kamayish sabablarini aniqlash, ularning eski 

areallarini tiklash, kamyoblarinp saqlash va ulardan oqilona foydalanish yo‗llarini 

ishlab chiqish vazifasi turar edi. 

N.  N.  Volojenikov  uzoq  yillar  payg‗ambar  oroli  qo‗riqxonasida  ishlab 

«paygambar  oroli  sut  emizuvchi  hayvonlari»  degan  asarini  yozdi.  Bu  asarda  sut 

emizuvchi  hayvonlar  ekologiyasi,  sistematikasi  va  turlarning  o‗zaro  aloqa 

munosabatlari keltiriladi. 

1967  pilda  t.  Zoxidov  tashabbusi  bilan  ornitologiya  laboratoriyasi  tashkil 

topdi.  Hozirgi  kunda  bu  laboratoriyada  qushlar  faunasi,  ekologiyasi  va  ularning 

---

 

12 

xalq,  xujaligi  va  o‗rmoxujaligidagi  axamiyati,  shuningdek  ekosistemalarda  tutgan 

o‗rni, antropogen omilning qushlar biologiyasiga, yashash joylariga nisbatan ijobiy 

yoki  salbiy  ta‘siri  masalalarini  o‗rganish  bo‗yicha  ilmiy  kuzatishlar  olib 

borilmoqda. 

1979  yillarda  ixtiologiya  va  gidrobiologiya  laboratoriyasi  xodimlari  a.  M. 

Muxammadiev rahbarligida (a. Omonov, f. Zohidova, s. Xamroeva, d. Mansurova 

va  boshqalar)  o‗zbekiston  suv  omborlari,  ko‗llarining  biologik  rejimi, 

ixtiofaunasining  shakllanishi,  suvning  ifloslanishi,  suv  hayvonlari  ekologiyasi  va 

suv resurslaridan foydalanish bo‗yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar. 

Xulosa  qilib  shuni  ta‘kidlab  o‗tish  lozimki,  jumhuriyatimizdagi  iqtisodiy 

ahvolni  yaxshilash,  ekologik  tanazzulining  oldini  olish  uchun  xalqimiz  orasida 

qadimdan  ma‘lum  bo‗lgan  ekologik  madapiyatni  tiklashimiz,  tarixii  yaxshilab 

o‗rgqnishimiz  hamda  hozirgi  sharoitda    foydalanish  imkoniyatlarini  qidirib 

topishimiz kerak  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

13