Xidirov xojakbar ravshanivich abtotransportlardan ajralib chiqadigan tashlanmalarning atrof muhitga ta

1.1- rasm. Avtotransportdan ajralib chiqayotgan tashlamalar.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

14 

2. Tadqiqod sharoitlari, ob‟ekti va uslublari 

2.1. Tadqiqod sharoiti 

 Qismida  o‗tkazilgan  tadqiqotlarning  dolzarbligi  va  zarurati  asoslangan, 

tadqiqotning maksadi va vazifalari, ob‘ekt va predmetlari tavsiflangan, respublika 

fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‗nalishlariga mosligi ko‗rsatilgan, 

tadqiqotning  ilmiy  yangiligi  va  amaliy  natijalari  bayon  qilingan,  olingan 

natijalarning  ilmiy  va  amaliy  ahamiyati  ochib  berilgan,  tadqiqot  natijalarini 

amaliyotga  joriy  qilish,  nashr  etilgan  ishlar  va  bitiruv  ish  tuzilishi  bo‗yicha 

ma‘lumotlar keltirilgan. 

Bitiruv  malaka  ish  «Avtomobil-yo‗llar  kompleksi  ajratmalarining  ekologik 

monitoringi va inventarizatsiyasi xolatining taxlili» deb nomlangan birinchi bobida 

AYK  gaz  ajratmalarining  ekologik  monitoringa  va  inventarizatsiyasining 

zamonaviy muammolari taxlil etilgan. 

Hozirgi  kunda  zararli  ajratmalarni  uskuna  bilan  o‗lchash  va  biologik  monitoring 

yo‗l  yokasi  zonalarini  monitoring  kilishning  asosiy  metoda  bulib  kolmokda. 

Mazkur  ikkala  usul  muayyan  kamchiliklarga  ega  va,  bundan  tashkari,  ular 

issikxona  gazlarini  monitoring  kilishga  yarokli  emas,  chunki  bunday  gazlar 

atmosferada ancha uzok vakt saklanib turadi va uning atmosferaga kelishi manbai 

ma‘lum  emas,  bundan  tashkari  C0

2 

bioindikatorlarga  ziyon  etkazmaydi.  Xrzirgi 

kunda inventarizatsiya asosida xisob-kitobning ikki tamoyili turadi: 1) yonilgi sarfi 

bo‗yicha;  2)  avtotransport  vositalarining  (ATV)  jamiy  bosib  utgan  yuli.  Mavjud 

inventarizatsiya  usullarning  kamchiligi  shundaki,  ularda  fakat  ATV  atmosferaga 

chikargan  gazlar  xisobga  olinadi,  AIKdan  foydalanish  (yul  ta‘mirlash,  ATT 

materiallarni  ishlab  chikarish  va  x-k.)  bilan  bog‗lik  jarayonlardagi  ajratmalar  esa 

xisobga  olinmaydi.  Bundan  tashkari, inventarizatsiya  utkazish  paytida  monitoring 

natijalaridan foydalanilmaydi[12]. 

Monitoring  natijalari  buyicha  chikarilgan  zararli  gazlarni  inventarizatsiyasini 

utkazish  imkoniyatini  beradigan  normativ  kursatkichni  topish  atmosferaga 

chikarilayogan  gazlarning  mivdorini  baxolash  ishini  ancha  engillashtirishi 

mumkin.  AYK  chikaradigan  gazlarni  monitoringi  va  inventarizatsiyasi  butun 

---

 

15 

kompleksning  xolatini,  ya‘ni  yul  va  avtomobillar  xolatini  xisobga  olgan  xolda 

utkazilishi kerak. 

O‗zbekistan  Respublikasida  avtomobil  yullarining  xolatini  baholashda  ball 

tizimi  qabul  qilingan.  Avtomobil  yo‗llarining  umumiy  xolatini  aniklaydigan 

ballardan  tashkari,  yul  koplamasining  tekisligini  baxrlaydigan  ballar  xam 

belgilangan.  «A‘lo»  bahosi  3,5-4  IRI  tekislik  darajasiga  beriladi.  Ozbekistonda 

yo‗llaridagi  harakat  jadalligi  asosan  0,5...5  ming  avt./sut  tashkil  etadi 

(2012y.ma‘lumotlari  bo‗yicha).  Harakat  jadalligi  o‗sishi  ko‗rsatkichi:  q=1,04. 

Avtomobil  transportini  harakatga  keltirish  uchun  benzin,  dizel  yonilg‗isi, 

shuningdek, siqilgan va suyultirilgan gaz ishlatiladi. Umuman atrof muhitga AYK 

ning  ta‘sirini  kompleks  baholash  usulini  yaratish  uchun      avtomobil  yo‗llarining 

hayotiy  sikli  davomidagi  barcha  jarayonlarni  bog‗lab  turuvchi  ta‘sir  omilini 

aniqlash zarur. 

Bitiruv malaka ishining «Avtomobil-yo‗l kompleksidan chiqariladigan ajratmalarni 

yo‗l  qoplanmalari  xolati  parametrlari  bo‗yicha  inventarizatsiya  qilish  usulini 

asoslashning nazariy asoslari» deb 

nomlangan  ikkinchi  bobi  Ayk  atmosferaga  chikaradigan  gazlarni  yo‗l 

qoplamasining holatiga asoslangan inventarizatsiyasini o‗tkazish uchun kriteriyani 

tanlash  masalasiga  bag‗ishlangan.  Atmosferaga  ajratmalarning  asosiy  manbasi 

avtomobil bo‗lib, u bevosita yo‗l bilan bog‗lik bo‗lib, shu tariqa «yo‗l-avtomobil» 

tizimini  tashkil  etadi.  Yo‗l  qoplamasining  holatini  avtomobil  tezligi  belgilaydi, 

unga  esa,  o‗z  navbatida,  yonilg‗i  sarflanishi  va  shunga  muvofik,  atmosferaga 

chiqariladigan  gaz  miqdori  bog‗liq.  Yo‗l  qoplamasining  xolati  ko‗rsatkichlari 

qatoriga  uning  avtomobil  tezligiga  ta‘sir  qiladigan  tekislik  darajasi  va  tirkalish 

sifatlari  kiradi.  Tirkalish  sifatlarining  ta‘siri  asosan  qish  davrida  ko‗rinadi. 

O‗zbekistan  Respublikasida  noldan  past  xaroratli  davr  qisqa  bo‗lganligi  tufayli, 

qoplama  tekisligini  boshqa  teng  sharoitlardagi  avtomobil  chiqaradigan  gazlar 

miqdorining o‗zgarishlarini yuzaga keltiradigan omil deb xisoblash mumkin. Atrof 

muhit  ifloslanishining  yo‗l  qoplamasi  tekisligiga  matematik  bog‗liqligi 

quyidagicha aniqlandi: N.YA. Govorushenko uslubi asosida yakka avtomobilning 

---

 

16 

mumkin  bo‗lgan  tezligini  {V

a

  )  yo‗l  qoplamasining  tekisligi  darajasi  bilan 

bog‗laydigan tenglama chikarildi: 

K

a

= 3 ,6-10

3

--- (1) 

bunda t

g

 – ko‗zovning vertikal tezlashuvi, m/s

2

; M -avtomobil massasi, kg; S - 

amortizatorlardagi qarshilik, N.s/m; s – yo‗l qoplamasi tekisligi, sm/km

1

. 

Geografik  o‗rni  Samarqand  vohasi  O‗rta  Osiyoning  markaziy  qisimida, 

Zarafshon  vodiysining  o‗rta  oqimida  joylashgan  bo‗lib,  shimoldan  Nurota  tog‗ 

sistemasining  Oqtov  va  Qoratov  tarmog‗i  bo‗lib,  u  bilan  janubda  esa  Zarafshon 

tog‗ tizmasi bilan chegaralanadi. Uning sharqiy chegarasi Ravotxo‗ja yoki 1 may 

to‗g‗oni  bilan  g‗arbda  esa  Oq  va  Qoradaryoning  tutashgan  Hazora  qishlog‗i 

atrofidan o‗tadi. 

Vaho  Ravotxo‗ja  pasyolkasidan  g‗arbga  tomon  kengayib  boradi  va  ayrim 

joylarda uning kengligi 50 - 55 km vodiyni tashkil qiladi.  

Vodiy  g‗arbga  tomon  pasayib  allyuvall  yotqiziqlaridan  iborat  keng 

territoriyani  vujudga  keltiridi.  Samarqand  viloyatining  sug‗oriladigan  asosiy 

qishloq xo‗jalik ekinlari ana shu tekislikda joylashgan. 

  Zarafshon  vohasida ham landshaftlarning  vertikal zonal o‗zgarishi yaqqol 

namoyon  bo‗lgan,  bu  singari  o‗simlik  qoplami  ham  o‗zgarib  boradi.  Voha 

o‗simliklarini Q.Z. Zokirov 1955 yil quyidagicha to‗rtta zonaga ajratadi.  

1.  CHo‗l  zonasi-  balandligi  500  (600)  m,  relefi  tekislik,  iqlimi  juda  issiq,  yaylov 

sifatida yil bo‗yi foydalaniladigan territoriyalar.  

2.  Adir  zonasi-  balandligi  500-600  m  1200  (1500)  m  relefi  tog‗  oldi  iqlimi  issiq 

bahori, kuzgi, qishgi yaylov sifatida foydalaniladigan territoriyalardir[13]. 

3.  Tog‗  zonasi-  balandligi  1200  (1500)-  1700  (2800)  m  relefi  tog‗li  iqlimi  salqin 

yaylov sifatida bahorda yozda, kuzda foydalaniladi.  

4.  YAylov  zonasi-  2700-2800  m  relefi  baland  tog‗li,  iqlimi  sovuq  yaylovsifatida 

yozda foydalaniladi.  

Nurota,  Oqtov,  G‗ubdintov,  Ziyoddin  Zirabuloq  tog‗  oldi  etaklarida  chala 

cho‗l  va  cho‗l  o‗simliklari  asosiy  o‗rinni  egallaydi.  Bu  erda  shuvoq  efermer 

o‗simliklari  ko‗pchilikni  tashkil  etadi.  Tog‗  etaklarining  ayrim  joylari  ko‗ziquloq 

---

 

17 

o‗simliklaridan iborat[8].  

Rang  qo‗ng‗irbosh,  bug‗doyiq,  qiltiq  chitir  kabi  efemer  yaylov 

o‗simliklaridan hisoblanadi. 

Zarafshon  vohasi  tabiiy  sharoitining  xilma  -  xilligi  hayvonot  dunyosining 

xilma  -  xilligida  ham  ko‗rinadi.  Bu  erda  qumli  cho‗llarda,  cho‗l-dasht  zonasida, 

tog‗  oldi  va  tog‗  zonasida,  daryo  vodiysida  joyning  landshaft  sharoitiga 

moslashgan hayvonot turlari yashaydi.  

Zarafshon  o‗rta  oqimining  shimoliy-g‗arbiy  qismi  Qizilqum  territoriyasida 

joylashgan.  SHuning  uchun  bu  erda  yashovchi  hayvonlarning  rangi  ko‗lga 

o‗xshash bo‗ladi  ya‘ni sarg‗ish  rangda.  Qumli  cho‗llarda sudralib  yuruvchilardan 

cho‗l  kaltakesagi,  tur-tur  kaltakesak,  ilonlardan  cho‗l  bug‗ma  iloni  va  charx  ilon 

efa xarakterlidir.  

Qushlardan xo‗jasavdogar, chul burg‗ayi, qarg‗alar va boshqalarni uchratish 

mumkin.sut  emizuvchilardan  ingichka  barmoqli  yumronqoziq,  sichqon,  taroq 

barmoqli  qushoyoq,  tipratikan  shuningdek  bo‗ri,  tulki,  jayron,  quyonlar  ham 

tarqalgan[9].  

Samarqand  viloyatining  Zarafshon  vodiysi  soylarida  oddiy  Marinka, 

Zarafshon  daryosida  Turkiston  tangabalig‗i,  Turkiston  usachi,  Marinka-sazan 

(zog‗ora baliq), laqqa baliqlari tarqalgan. 

 Zarafshon  vodiysining  o‗rta  oqimida  joylashgan  bo‗lib,  shimoldan  Nurota 

tog‗ sistemasining Oqtov va Qoratov tarmog‗i bo‗lib, u bilan janubda  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

18