Xayitbayev abror ismoilovich orol dengizi qurishining quyi amudaryo landshaftlariga ta

Orol dengizi havzasida ekologik inqiroz (krizis) ning rivojlanishi (1966-

2010yy. davrida). V.A.Rafiqov, R.Q.Qambarov 

 ma’lumoti bo’yicha.

 

Inqiroz 

 

1966 

1986 

 

2000 

 

2010 

Dengizning 

qurishi 

natijasida 

paydo 

bo’lgan 

sho’r 

«yangi» 

sahroning maydoni (km

2

).  

 

Yo’q 

 

 

13200 

 

 

38000 

 

 

42000 

 

Sho’r  sahro  chegarasidagi  tuz, 

changlar 

va 

chiqindilar 

fizik 

massasi, mln. t. 

 

Yo’q 

 

 

500 

 

 

2300 

 

 

3300 

 

Shamol  olib  chiqqan  tuz  va 

changlar 

tarqalgan 

maydonlar, 

ming.km

2

  

 

Yo’q 

 

 

100-

150 

 

250-300 

 

 

400-450 

 

Shamol  bilan  olib  chiqilgan  va 

qaytib 

yerga 

tushgan 

tuz 

va 

changlarning ko’payishi kg/ga 

 

Yo’q 

 

 

100-

200 

 

500-700 

 

700-

1100 

Ekologik inqiroz ta’siriga mubtalo 

bo’lgan  zonadagi  aholining  soni, 

ming kishi hisobida. 

 

Yo’q 

 

 

500-

600 

 

3000-

3500 

 

3500-

7000 

Sho’rlangan  qum  tuzlari  Orol  bo`yidagi  15  ming  ga  yaylovlarni  egallab 

bormoqda.  G’o`za  uchun  ajratilgan  maydonlar  kasallik  qo`zg’atuvchi 

zarakunandalar bilan zararlangan. 

Amudaryoning  yuqori  oqimidagi  hududlarda  meliorativ  holatning 

yomonlashishi 

(Surxondaryo, 

Qashqadaryo, 

Buxoro, 

Samarqand) 

II 

kategoriyadagi  yerlaning  ko`payishiga  olib  kelmoqda.  Amudaryoning  o`rta 

---

 

oqimida  joylashgan  Turkmanistonning  suv  xo`jalik  tumanlarida  murakkab 

meliorativ  holat  kelib  chiqmoqda.  Amudaryo  va  Sirdaryoning  quyi  oqimlarida 

ko`pchilik  maydonlar  qoniqarsiz  meliorativ  ahvoli  bilan  3  va  4  kategoriyaga 

mansub yerlar hisoblanadi, sho’rlangan, kuchli sho’rlangan maydonlar 35-70 % 

ni tashkil etadi.  

Tuproqlarning  sho’rlanishi  hisobiga  qishloq  xo`jalik  maxsulotlari  hosili 

O`zbekistonda  -  30%,  Turkmanistonda  40  %,  Qozog’istonda  -  33%, 

Tojikistonda – 19%, Qirg’izistonda - 20 % ga pasayib ketdi. Kuchli sho’rlangan 

yer  osti  suvlarning  joylashishi  cho’llanish  jarayonini  kuchaytirmoqda. 

Amudaryo  va  Sirdaryo  qirg’oqlarining  pasayishi  natijasida  daryolarning  quyi 

qismida  suv  toshqinlarini  kamaytirib  yuboradi.  Bu  o`z  navbatida  to’qay 

o`simliklari  maydonlarini  qisqarishiga,  ilgari  gumusga  boy  bo`lgan  o’tloqi  - 

botqoqli tuproqlar, unumsiz o’tloq taqir cho`l, qumli tuproqlarga aylanishga olib 

keladi.  

Orol  bo`yining  sanitar  -  epidemiologik  axvoli  nihoyatda  og’ir,  axolini 

markazlashtirilgan  toza  suv  bilan  ta'minlash  29-67  %  ni  tashkil  etadi. 

Sutemizuvchi  hayvonlar  va  qushlar  kamayib  ketdi.  Qurigan  maydonlar  aholi 

uchun  xavfli  kasalliklarni  tarqatuvchi  kemiruvchilar  bilan  to’lib  bormoqda. 

Amudaryo  va  Sirdaryoning  quyi  oqimlarida  suvning  sifati  yomonlashdi  hamda 

ichish  uchun  yaroqsiz  bo`lib  qoldi.  Ekologik  tizimlar,  o`simlik  va  hayvonlar 

chuqur inqirozga uchrayapti.  

Eng  yomon  ahvol  Janubiy  Oroldir.  Ushbu  mintaqa  o`z  ichiga  shimoliy 

g’arbiy  Qizilqum,  Zarunguz,  Qoraqum,  Janubiy  Ustyurt  va  Amudaryo  deltasi 

kabi  landshaft  komplekslarini  oladi.  Aholining  yarmi  ifloslangan  ochiq  suv 

havzalaridan foydalanadi. 

Orol  dengizi  suv  sathining  mutloq  pasayishi  dengiz  bo’yi  hududlarda 

iqlim sharoitlarining o’zgarishiga sabab bo’lmoqda. Ilgari dengiz vaqtida qish va 

kuz oylarida Sibirdan keladigan sovuq shamollarni yumshatadigan, yoz oylarida 

esa issiq afg’on shamollarini namlovchi konditsioner xizmatini bajargan. So’ngi 

yillari  janubiy  Orol  mintaqasida  iqlimning  qurg’oqlashuvi  natijasida  vegetativ 

---

 

mavsumlar  170  kunga  qisqarib,  yoz  mavsumi  quruqlashishiga,  qish  mavsumi 

esa  cho’zilib  sovuqlashishiga  sabab  bo’lmoqda.  Iqlimning  qurg’oqlashuvi  va 

suv  tanqisligiga  bog’liq  o’tloqli  yerlarning  hosildorligi  50  foizga,  daryo 

vodiylaridagi  o’simliklar  hosildorligi  10  marta  qisqarib,  o’simlik  va  hayvonot 

dunyosining degradatsiyalanishiga olib keldi. 

Janubiy  Orol  mintaqasida  iqlim  qurg’oqlashuvi  natijasida  atmosfera 

yog’in  sochinlarning  pasayishiga,  o’rtacha  150-200  mm  ayrim  mavsumlarda 

undan  ham  kam  kuzatiladi.  Orol  bo’yi  hududlarining  iqlimiga  xos 

xususiyatlaridan  biri  yil  davomida  chang-to’zonli  shamollarning  (20-25  m/s) 

qaytalanib turishidir. Yoz oylarida havo harorati (+49°C) keskin ko’tarilib, havo 

namligi 10 % ga tushsa ham potensial bug’lanish yiliga 1700 mm tashkil qiladi. 

Bu  esa  Quyi  Amudaryo  hududidagi  sho’rlanish  va  cho’llanish  natijasida  500 

ming ga ekin maydonlarini yo’qotilishiga olib keldi. 

Bu Orol bo’yi hududlarida geoekologik muammolarning murakkablashuvi 

xalq  xo’jaligida  ishlab  chiqarish  tarmoqlarining  hosildorligiga  va  ayniqsa  aholi 

salomatligiga salbiy tasirini ko’rsatmoqda. 

Qoraqalpog’iston  Respublikasi  aholisi  umumiy  kasallanish  darajasi  1990 

yilga  nisbatan  tug’ma  anemiya  kasalligi  -  6,8  martaga,  yurak  xastaligi  -8,7 

martaga,  gipertoniya  kasalligi  -17  martaga,  oshqozon  ichak  kassalligi  -  5 

martaga,  buyrak  tosh  kasalligi  -  17  martaga,  asab  kasalligi  -  12  martaga, 

surunkali artrit - 3,8 martaga, nefrit - 18 martagacha ko’paygan. Bu O’zbekiston 

viloyatlari ko’rsatkichlariga nisbatan - 6 marta ko’pdir.