Xatti harakat tushunchasi

Huquqbuzarlikning turlari
Huquqbuzarliklar turlicha bо`lib, ularning hammasini ikki guruhga: jinoyat va nojо`ya hatti-harakatlarga bо`lish mumkin.
Jinoyat – huquq buzilishining eng og`ir turidir. Nojо`ya hatti-harakat bu huquq buzilishi hisoblanib, boshqaruv, mehnat, mulkiy va boshqa munosabatlarga tо`sqinlik qiluvchi, lekin ijtimoiy xavfli jinoyat hisoblanmaydigan huquq buzilishidir.
Jinoyat va nojо`ya hatti-xarakatni aniq chegaralash lozim. Chunki u jazoning ijtimoiy-huquqiy chora sifatidagi turi va miqdori bilan bog`liqdir. Ular ijtimoiy xavflilik darajasiga kо`ra farqlanadi. Yuridik fan va amaliyot taqdimga kо`ra jinoyat va nojо`ya xatti-harakatni ajratib beruvchi yetarli, aniq, tо`la mezondir. Nojо`ya hatti-harakatga nisbatan jinoyat og`ir, ijtimoiy xavfli hisoblanadi.
Ijtimoiy havflilik darajasini aniqlashda quyidagi mezonlar qо`llaniladi.
Birinchidan, qonunga hilof ravishda tajovuzkorlik obyekti bо`lgan munosabatlarni huquqiy tartibga solishning ahamiyati. Jinoiy tajovuz obyekti odatda eng muhim ijtimoiy munosabatlar, manfaatlar, moddiy-ne`matlar hisoblanadi. Bu, eng avvalo, shaxsning hayoti va sihat-salomatligi, uning sha`ni va qadr-qimmati, mulki, davlat xavfsizligi, unda о`rnatilgan boshqaruv tartibi va boshqalardir. Ijtimoiy munosabatlarning mehnat, tabiatni muhofaza qilish, transport, uy-joy, kommunal xо`jaligi hamda boshqa sohalari bunchalik ahamiyatga molik emas, nega deganda ulardagi tajovuzkorlik qonunda jinoyatlar emas, balki nojо`ya hatti-harakatlar deb e`tirof etiladi.
Ikkinchidan, keltirilgan zarar hajmi. Agar keltirilgan zarar katta bо`lsa, odatda xatti-harakat jinoyat deb hisoblanadi. Juda qichik bо`lsa, u nojо`ya xatti-harakat deb aytiladi. Masalan, о`zboshimchalik ma`muriy nojо`ya xatti-harakat sohalari (qonunda kо`zda tutilgan tartib-qoidani о`zboshimchalik bilan buzish) fuqaroga yohud davlat hamda jamoat tashkilotlariga jiddiy zarar keltirmasa, nojо`ya xatti-harakat hisoblanadi. Agar u shaxsga, davlat va jamoat tashkilotlariga zarar keltirgan bо`lsa, bunday xatti-harakat jinoyat qonunlariga muvofiq, jinoyat hisoblanadi.
Uchinchidan, huquqqa zid qilmishning usuli, vaqti va sodir qilish joyi. Masalan, harbiy xizmatchi tomonidan tinchlik vaqtida buyruqni bajarmaslik intizomiy nojо`ya harakat-harakat deb topilsa, urush vaqtida bu og`ir jinoyat hisoblanadi.
Nojо`ya xatti-harakatlar ba`zi turlarining kengayib borishi uning ijtimoiy xavfi keskin ortishiga olib keladi va qonunchilikda nazarda tutilmagan jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bо`ladi. Bunday paytda Jinoyat kodeksi yangi moddalar bilan tо`ldiriladi.