Xaritalar va ularning turlari haqida ma’lumot

Alber R. ГИСга қандай таъриф беради?

Berry J., Clarce K.C. ГИС нимани англатади?

Кошкарев А В., Langeforce B. ГИСни қандай таърифлайди?

Lillecand P., Mac.Donald C.L., Grain I.K. томонидан ГИСга қандай таъриф берилган?

Тикунов В.С., Трофимов А.Мларни ГИС таърифини айтинг?

ГИС мақсадига кўра қандай йўналишларга бўлинади?

Бугунги кунда ГИСни қўллаётган соҳа ва тармоқлар сифатида қайсиларини келтириш мумкин?

ГИСда қандай махсус қидирув тизими мавжуд?

ГИС асосий илм ва технологияларга таяниб, қандай соҳалар фанлари билан яқин алоқада?

3-MAVZU: GAT TARIXI VA UNING BOSQICHMA-BOSQICH RIVOJLANISHI

Инсоният тарихи нафақат даврда, балки маконда ҳам содир бўлади.Аждодларимиз тарихий жараён объектлари, содир бўлган воқеа, ходисаларни дастлаб оғзаки, кейинчалик эса ёзма ва хариталарда акс эттириб қолдиришга ҳаракат қилган. Шунингдек аждодларимиз табиат ҳақидаги қизиқарли маълумотлар, у ёки бу ҳудуднинг ўзига хос хусусиятлари, унинг флора ва фаунаси ҳақида ёзма ва картографик маълумотлар қолдирган. Шу асосда энг қадимги фанлар: тарих, география ва унга ёрдамчи фан бўлмиш картография вужудга келади.

Замонавий технология-бу илмий-техникавий тараққиётнинг ажралмас қисми бўлиб, жамиятининг ҳаёти ва фаолиятида муҳим ўрингга эгадир. Ахборот технологияларнинг қўлланилиши замонавий цивилизация тараққиёти даражасини белгилаб беради. Ахборот воситалари ва усулларининг фаол қўлланилиши ХХИ аср гуманитар билимлар соҳасидаги асосий ёндашувлардан бири ҳисобланиб, ХХИ аср, шубҳасиз ахборот асри деб эътироф этилади. Ахборот кундан-кун жамиятни тараққий эттирувчи муҳим ресурслардан бирига айланиб бормоқда. Компьютер техникасининг тараққий этиши фойдаланилаётган маълумотларни нафақат қайта ишлаш, балки янги маълумотларни жалб этиш, шунингдек фаннинг янги соҳаларини компьютерлаштириш ва бошқаришни тақозо этмоқда. Ахборот технологияларининг амалиётда қўлланилишини тақозо этувчи дастурлар ва техник воситалар ахборот ресурсларидан фойдаланиш учун мўлжалланган. Ҳозирги кундаги ахборотларнинг каттагина қисми ҳудудий боғлиқликга эгадир. Янги ахборот технологияларининг муҳим қисмини ҳудудий ахборотларни қайта ишлаш тизими ташкил этади ва бу ерда географик ахборот тизими муҳим ўрингга эгадир. Фан ва техника турли соҳаларининг қанчалик даражада ривожланишига қарамасдан ахборот жамият тараққиётини таъминловчи энг муҳим ресурслардан бирига айланиб бормоқда. Компьютерларнинг кенг миқёсда қўлланилиши уларнинг ахборотларни инсонга нисбатан тез ва аниқ ҳисоблашида эмас, балки биз катта хажмда ўсиб бораётган ахборотлар устида ишлашимизда вужудга келадиган маълум бир қийинчиликларни бартараф этиш билан белгиланади. Компьютерларнинг қўлланилиши оддий илмий ҳисоблардан кенг миқёсдаги бошқарувга, содда файллар устида ишлашдан катта хажмдаги ҳудудий ахборотлар устида ишлаш ҳамда уларни сақлашга қадар бўлган босқични босиб ўтган. Ҳозирда биз бу соҳадаги янги бир йўналиш-ҳудудий ахборотларни қайта ишлашнинг кенг миқёсда жорий этилишини кузатмоқдамиз. Шубҳасиз, бу ерда географик ахборот тизимлари муҳим ўрингга эгадир. Археолог маълум бир ёдгорликларда тадқиқот ишлари олиб бориш жараёнида кўплаб археологик топилмаларга дуч келади. Археологик манбалар хажмининг кўплиги ва уларни ўрганиш ишлари кўламининг кенгайиши эса археологияда замонавий ахборот технологияларининг қўлланилишини тақозо этмоқда. Тарих фанлари ичида айнан археология биринчилардан бўлиб математик усуллар ва ахборот технологияларига мурожаат этган фан соҳалардан бири ҳисобланади. Компьютер ва математика усулларининг археологияда қўлланилиши тарихига назар ташласак, ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб рус археологлари томонидан тадқиқотлар жараёнида тахминий статистика ва геометрия усуллари қўлланила бошланди. 1936 йилда эса Жей Барнес ва Альфред Винсент Киддер томонидан палеолит индустриясини ўрганишда статистик усуллар қўлланилган. ХХ асрнинг 40-йилларидан бошлаб Америкалик археолог олимлар ҳам ўз тадқиқотларида математика усулларини қўллай бошлашди. ХХ асрнинг 50-йилларида Брейнерд ва Робинсон томонидан ўтказилган тадқиқотлар эса археологик муаммоларни математик тузиш ва ечиш йўлларини кўрсатиб берди. Хозирги кунга келиб эса археологияда математик усуллар ва компьютернинг қўлланилиши борасида етарли даражада тажриба тўпланган ва кўплаб илмий адабиётлар нашр этилган. Бунга биз 1987 йилда Г.А.Федоров-Давыдов муаллифлигида нашр этилган “Статистические методы в археологии”, 1989 йилда А.П.Деревянко, Ю.П. Холюшкин муаллифлигида “Методы информатики в археологии каменного века”, 1995 йилда эса нашр этилган “ Математические методы в археологических реконструкциях” ва хоказоларни мисол қилиб келтиришимиз мумкин.
Кейинчалик замонавий компьютер технологияларининг яратилиши ва тараққий этиши эса археологик тадқиқотларни янги даражага олиб чиқди. ХХ асрнинг 90-йилларида компьютер воситасида тарихий картография яратиш ғояси вужудга келади. 1994 йилдан бошлаб бу ғоя Италиянинг Флоренция шаҳрида «Ҳисторй анд Cомпутинг» халқаро ассосиация томонидан ташкил этилган семинардан сўнг амалга оширила бошланди. Айнан шу даврдан бошлаб компьютер картографиясининг тарих фани соҳасида қўлланилишининг назарий ва амалий жихатлари ўрганила бошланди. Археологик топилмаларни маълум бир ҳудудга боғлаш ахборот технологиялари соҳасидаги янги йўналиш, яъни географик ахборот тизимининг археология соҳасида кенг қўлланилишини тақозо этмоқда. ГАТ ёрдамида қадимги тарихий хариталарни ўрганиш, археологик ёдгорликлар планини тузиш ёки маълум бир географик ҳудудларнинг археологияга оид маълумотлар тизимини яратиш имконияти вужудга келмоқда.
3-MAVZU: KARTOGRAFIYA ASOSLARI

Karta termini o‘rta asrlar ya’ni uyg‘onish davrida vujudga keladi. Antik davrida esa xaritalarni ifodalash uchun maxsus atama qo‘llanilmagan. YUnon mutafakkirlari tomonidan “tabula” - “doska” yoki “χαρτηζ” - “xartes ya’ni yozuv uchun mo‘ljallangan papirus varag‘i” kabi atamalar ishlatilgan. Rim imperiyasi hukmronligi davrida kartografik tasvirlarni ifodalashda ham “tabula” - “doska” va “descriptonist”-“tasvir” atamalari qo‘llanilgan. Masalan: tarixchi Gerodot (miloddan avvalgi 484-425 yillar) o‘zining yunon-fors urushlari bag‘ishlangan asarida Er shari xududlarining ko‘plab tasvirlari haqida ma’lumotlar keltiradi. Gerodot o‘z asarida Milet hukmdori Aristagor miloddan avvalgi 500 yilda Sparta hukmdori Kleomen huzuriga forslarga qarshi ittifoq tuzish uchun yo‘l olganligi haqidagi ma’lumotlarida Aristagor qo‘lida er shari va undagi dengiz, okeanlar tasvirlangan kumush doska ushlab turgan holda Kleomen bilan suhbat qurganligini tasvirlab o‘tgan. Uyg‘onish davrida kartografik tasvirlarga nisbatan karta terminining qo‘llanilishi lotincha “charta”-“varaq, qog‘oz” so‘zlaridan kelib chiqqan. Rossiyada Petr I humkronligi davriga qadar karta atamasi o‘rniga “chizma yoki chizmachilik” atamasi qo‘llanilgan. Bu atama asosida hududni chizmalar vositasida tasvirlash tushunilgan. Petr I davriga kelib esa “landkarta”, keyinchalik esa “karta” atamasi qo‘llanila boshlandi. V. Dalning 1881 yilda nashr etilgan izohli lug‘atida karta atamasiga “qattiq jism, dengiz, okean va er sharining hohlagan qismi chizmasi” ta’rifi berilgan. Hozirgi kunda karta atamasi turli tillarda qo‘llaniladi. Masalan: fransuz tilida “carte”, nemis tilida “karte”, italyan va portugal tillarida “carta”, turk tilida “harita” va x.zo.

Kartografiya asrlar davomida oddiy chizmalardan toki aniq ishlangan xaritalar yaratilishigacha bo‘lgan davrni bosib o‘tgan. Xaritalar mazmuni jixatidan juda boy bo‘lishi mumkin. Kartografik materiallarga faqatgina kartografik tasvirlar kiribgina qolmay, antik va o‘rta asrlar davri mualliflari tomonidan yozib qoldirilgan tarixiy ma’lumotlar ham kartografik manbalarni tashkil etishi mumkin. Bundan tashqari xaritalar asosini kosmik fotosuratlar, erni masofadan zondlash asosida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlar, matnli, statistika, gidrometereologik kuzatishlar, arxeologik kuzatuv va tadqiqot jarayonida to‘plangan ma’lumotlar ham tashkil etishi mumkin. Kartografiya ancha kengroq tushuncha bo‘lib, u tabiat va jamiyatdagi voqea-hodisalarning o‘zaro bog‘liqligini kartografik tasvir, belgilar vositasida tasvirlanishini va tadqiq qilinishini o‘rganuvchi fandir.
Kartografiya taraqqiyotini avvalo insoniyatning jamiyatdagi moddiy extiyojlaridan kelib chiqqanligi bilan bog‘lash mumkin. Xozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida kartografiyaning o‘rni xaqida aniq bir fikr bildirish ancha mushkul. Bir guruh olimlar uni texnik fanlar qatoriga qo‘shsa, ikkinchi bir guruh olimlar uni tabiiy fanlar sirasiga kiritishadi, uchinchi guruh olimlar esa kartografiyani geodeziyaning bir qismi deb hisoblashadi. Hozirgi kunda arxeologiya sohasida ham kartografiyaning o‘ziga hos o‘rni bor. Arxeologiya sohasida malakali mutahassis bo‘lishni istagan har bir nomzod tarix, axborot texnologiya fanlari bilan bir qatorda kartografiya, geografiyaga oid bilimlarga va bu sohada qo‘llaniladigan dasturiy ta’minotlarda ishlay olish ko‘nikmalariga ham ega bo‘lishi lozimdir.
Avvalambor kartografiya tarixiga nazar tashlasak, uning vujudga kelishi qadimgi davrlarga borib taqaladi. Arxeologik tadqiqotlarga ko‘ra, xaritasimon suratlar ya’ni xaritasimon piktogrammalar yozuv ixtiro qilingunga qadar mavjud bo‘lgan. Ushbu xaritasimon suratlar ibtidoiy ajdodlarimizga ularni o‘rab turgan olam haqidagi bilimlarini mustahkamlashga va bu bilimlarni bir-biriga uzatish uchun xizmat qilgan. Ilk xaritasimon suratlar ibtidoiy ajdodlarimiz tomonidan daraxtlar, hayvonlar terilari hamda qoyatoshlarga tushirilgan. Dastlab ajdodlarimiz xaritasimon piktogrammalar orqali ma’lum bir xududdagi ob’ekt suratini chizib, ular orasidagi masofani ko‘rsatishgan, shuningdek ov va baliqchilik bilan shug‘ullanish mumkin bo‘lgan joylarni, makonlar va ular o‘rtasidagi yo‘l, so‘qmoqlarni tasvirlashga harakat qilishgan. Masalan: geograf Frits Redinger “SHveysariyadagi tarixdan avvalgi kartografik suratlar” nomli asarida SHveysariyadagi g‘orlardan topilgan ikkita suyak plastinkasini o‘rganish natijasida plastinkalardagi suratlar o‘sha joyga oid asosiy yo‘llar tasviri ekanligini aniqlashga muvaffaq bo‘lgan.
Keyinchalik esa ilk dehqonchilik markazlari va shahar-davlat hamda sivilizatsiyalarga asos solinishi munosabati bilan ajdodlarimiz xaritasimon piktogramma ko‘rinishida ishlov berilgan er qismlari, yirik inshootlarni loyihalashtirish, ma’lum bir hududdagi yo‘nalishlar, konlar qazib olinadigan hududlar, harbiy xarakatlar olib borish yo‘nalishlari, mudofaa inshootlari chegaralarini tasvirlashga xarakat qilishgan. Hozirgi kunga qadar miloddan avvalgi III-II ming yillik, ya’ni bronza davriga oid bo‘lgan xarita tasvirlagan qoyatosh suratlar Italiyaning shimoliy qismida joylashgan Kamonina vodiysida saqlanib qolgan. Bu xaritasimon qoyatosh suratlarda ajdodlarimiz tomonidan ishlov berilgan erlar, so‘qmoqlar, soylar, qadimgi sug‘orish tizimi xaritasi tasvirlangan. Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan qadimgi suratli xaritalarga arxeologik tadqiqotlar jarayonida Kavkazning shimoliy qismida joylashgan Maykop qo‘rg‘onidan topilgan vazani misol qilib keltirishimiz mumkin. Uning sirtiga tog‘ tizmasi va undan boshlanayotgan va ko‘lga kelib quyilayotgan ikkita daryo, tog‘da esa o‘rmon, ko‘l atrofi va tog‘ yonbag‘rida turli hayvonlar tasviri tushirilgan. Xozirgi kunda bu topilma Sankt-Peterburgdagi Ermitaj muzeyida saqlanmoqda.
Xaritasimon suratlar qadimgi Misr, Dajla va Frot daryosi havzasida istiqomat etgan xalqlar tomonidan ham yaratib qoldirilgan. Er egaligi munosabatlari shakllangan bu davlatlarda turli sug‘orish tizimlari, to‘g‘onlar, kanallar barpo etilgan edi. Aynan shu sharoitda ajdodlarimizda ma’lum bir hududlarning xaritasini yaratish talabi vujudga keladi. Bu xaritalar asosan suratli xaritalardan iborat bo‘lgan. Saroylar, ibodatxonalar va mudofaa tizimidan iborat yirik shaharlarni barpo etishda esa ularning tarhini tuzishgan. O‘zaro mol ayirboshlash va savdo-sotiq, shuningdek yangi hududlarni zabt etishga bo‘lgan intilish geografik bilimlarni kengaytirishga va mustahkamlashga olib kelgan. Arxeologik tadqiqotlar jarayonida Qadimgi Mesopotamiya hududidan topilgan va miloddan avvalgi 2400-2200 yillarga oid loy taxtachada qadimgi Mesopotamiyaning sxematik tasviri bilan birga ikki tog‘li o‘lka o‘rtasidan oqib o‘tayotgan hamda delta hosil qilgan holda dengizga quyilayotgan daryo tasviri tushirilgan. Bu xaritada yorug‘lik tomonlari aylanalar bilan berilgan. YAna bir diqqatga sazovor topilmada Mesopotamiya hududida joylashgan Nippur shahrining tuzilishi keltirilgan bo‘lib, unda shahar darvozasi, mudofaa devorlari, kanallar va boshqa muhim inshootlari tasviri aks ettirilgan. Qadimgi Bobildan topilgan loy taxtachada esa qirg‘oqlari okean suvlari bilan yuvilib turgan aylanasimon shakldagi Er tasviri matnlar bilan ifodalangan. Loy taxtachadagi ma’lumotlarga ko‘ra, Erning markazida Qadimgi Bobil joylashgan bo‘lib, undan shimoliy tarafda joylashgan tog‘lardan Frot daryosi boshlanadi. Bobildan shimoli-sharqiy tarafda Ossuriya. SHimoliy tarafda qadimgi Urartu davlati joylashtirilgan. Bu matnli xaritada Bobildan tashqari yana bir nechta shaharlar ovalsimon shakldagi belgilar bilan ko‘rsatib o‘tilgan. Okean ortida esa joylashgan “ettita orol” tasvir keltirilgan bo‘lib, bu orollar ramziy ma’noda noma’lum dunyoni ifodalashgan. Okeanlar bilan o‘ralgan Er sharini disksimon shaklda tasvirlash g‘oyasi ilk o‘rta asrlar xaritalarida ham keng tarqalgan edi. Qadimgi misrliklar tomonidan papiruslarga tushirilgan xaritada esa Ramses II (miloddan avvalgi 1250 yil) hukmronligi davrida oltin qazib olinadigan konlar tasviri keltirilgan.
Zamonaviy kartografiya va geografiyaga oid turli sohalarning boshlanish davri Qadimgi YUnoniston bilan bog‘liq. Aynan yunonlar er shar shaklida ekanligini va uning taxminiy o‘lchamini aniqlashga muvaffaq bo‘lishgan. YUnonlar tomonidan kartorafik proeksiyalar yaratilgan, meridian va parallel tushunchalari ilmiy muomalaga kiritilgan. Qadimgi yunon olimlari ilmiy yondashuv asosida dastlabki geografik xaritalarni yaratishgan. Qadimgi YUnonistonda geografiyaga oid bilimlarning taraqqiy etishi o‘z navbatida miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda yunonlar mustamlakachilik harakatining boshlanishiga olib kelgan. Bu harakatlar natijasida Pireney yarim orolining sharqiy qirg‘oqlaridan toki Qora dengizning shimoliy qismiga qadar bo‘lgan ulkan hududda yunonlar mustamlakalari paydo bo‘ladi. Keyinchalik geografiyaga oid bilimlarning taraqqiy etishi natijasida miloddan avvalgi 334-323 yillarda yirik geografik kashfiyotlarga olib kelgan Aleksandr Makedonskiyning Qadimgi SHarq davlatlariga qarshi harbiy yurishlari boshlanadi. Eratosfenning ta’kidlashicha Er shari dastlabki tuzilishini yaratgan olim, bu Miletlik faylasuf-materialist Anaksimandr (miloddan avvalgi 610-546 yillar) hisoblanadi. Miloddan avvalgi V asrdan boshlab yunonlar tomonidan Er sharining batafsil tuzilishini yaratish harakati boshlanadi. Dastlab yunon mutafakkirlari er sharini cheksiz okean ustida suzib yuruvchi aylanasimon yoki ovalsimon disk shaklida tasvirlashgan. Biroq miloddan avvalgi V asrda Parmenid erning shar shaklida ekanligi g‘oyasini ilgari suradi. Aynan bu gipotezani o‘z davrining buyuk mutafakkirlaridan biri Aristotel o‘zining asarlarida tasdiqlab o‘tadi. Ellinizm davrida, ya’ni miloddan avvagi III-I asrlarda Aleksandriya shahri mashhur akademiya, muzeylar va kutubxonalarga ega bo‘lgan yirik ilm-fan va madaniyat markaziga aylanadi. Aynan Aleksandriyada kartografiya va geografiyaga yagona fan sifatida asos solinadi. Antik davrining mashxur astronom va geografi, Aleksandriya kutubxonasi noziri Eratosfen (miloddan avvalgi 276-194 yillar) er meridiani uzunligini o‘lchashga muvaffaq bo‘lgan. Uning taxminiy hisob-kitoblariga ko‘ra er meridiani uzunligi 39 700 kmni tashkil etadi (er meridiani uzunligi 40 009 kmni tashkil etadi).
Er shari tuzilishini yanada batafsilroq o‘rgangan olimlardan biri bu mashhur astronom Gipparx (miloddan avvalgi 190-126 yillar) hisoblanadi. Gipparx tomonidan xaritani meridian va parallellar to‘rida qurishni hamda er yuzidagi ob’ektlarning joylashish nuqtasini uzunlik va kenglikda aniqlash taklifini ilgari surilgan. Buning uchun u qadimgi bobilliklar tomonidan qo‘llanilgan, ya’ni aylanani 360 gradusga, minut va sekundlarga bo‘lish o‘lchov birligidan foydalanadi.
Ellin davlatlarida geografiya fanining taraqqiyotiga yakun yasagan olimlardan biri bu Strabon (miloddan avvalgi 63-23 yillar) hisoblanadi. Strabon o‘zining “17 kitobdan iborat geografiya” asarida geografiya fanining maqsad va vaziflarini batafsil yoritib bergan. Qadimgi Rimda kartografiya fanining rivojlanishiga iqtisodiy, harbiy va boshqaruv apparati talablari o‘zining ijobiy ta’sirini o‘tkazgan. Rimdagi iqtisodiy va siyosiy hayot asosan uning uzoq viloyatlari hamda qo‘shni davlatlar bilan aloqani bog‘lab turgan transport tizimiga bog‘liq bo‘lgan. YUliy Sezar hukmronligi davrida senatning qaroriga asosan yo‘llarni o‘lchash ishlari boshlanadi. Har bir milya oralig‘i tosh ustunlar bilan belgilanib, ularga masofa uzunligi qayd etib borilgan. YUliy Sezar hukmronligi davrida boshlangan bu ishlar Avgust hukmronligi davrida tugatilgan. Mark Agripp davrida esa (milodddan avvalgi 63-12 yillar) er shari xaritasini yaratish ishlari boshlanadi va bu xaritani yaratish jarayoni uning vafotidan so‘ng tugallanadi. Biroq bu xarita bizning kunimizgacha saqlanib qolmagan. Qadimgi Rimda yaratilgan mashhur xaritalar sirasiga manbalarda “Peytinger jadvali” nomi ostida tilga olinadigan xaritani keltirib o‘tishimiz mumkin. Uning asoschisi mashhur tarixchi Peytinger hisoblanadi. Ushbu xarita 1507 yilda Augsbur shahrida topilgan. Miloddan avvalgi IV asrda yaratilgan ushbu xaritaning uzunligi 7 metrni va kengligi esa 1/3 metrni tashkil etadi. Bu xaritada Rim imperiyasi va bu davrda Britan orollaridan tortib toki Hind vodiysi hududlariga qadar mavjud bo‘lgan mamlakatlar ko‘rsatib o‘tilgan. Xaritada materiklar shimoldan va janubdan okean bilan chegaralangan. Unda shaharlar, yo‘llar, aholi manzilgohlari, daryo, ko‘llar, o‘rmon, tog‘lar va xokazolar joylashuvi tasvirlangan. Aynan mana shu xaritada Vatanimiz tarixiga oid bo‘lgan ma’lumotlarni ham kuzatishimiz mumkin. “Peytinger jadvallari” xaritasida Respublikamiz hududida joylashgan va antik hamda o‘rta asrlar davriga oid mashhur Eski Termiz yodgorligi Antioxiya Tarmitasi shahri nomi ostida ham tilga olingan. Mashhur olim V. V. Tarnning ta’kidlashicha, Oks sohilidagi Iskandariya, ya’ni Eski Termiz shahri ko‘chmanchi qabilalar (yunon an’analarida varvarlar) tomonidan vayron etilgan va qayta tiklangan bu shahar Salavkiy hukmdor Antiox sharafiga Oksdagi Antioxiya deb nomlangan. V. V. Tarnning fikricha, bu hodisa miloddan avvalgi 293-290 yillarda sodir bo‘lgan. Antik davri mualliflari Strabon va Ptolomeylar asarlarida ham Vatanimiz tarixiga oid bo‘lgan ma’lumotlarni kuzatishimiz mumkin. Rimdagi er siyosati xarbiylarga erlar ajratib berish, hududlar tanlash, yangi aholi manzilgohiga va yo‘llarga asos solishda hududlar tarhini ishlab chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan. SHu bilan bog‘liq holda tanobchilar kasbi vujudga keladi. Ular uchun xaritalar va tarxlar tuzishda qo‘llaniladigan maxsus qo‘llanmalar ishlab chiqiladi.
Tarixiy xaritalar ma’lum bir tarixiy davrga oid tarixiy voqea va xodisalarni hududiy tasvirlaydi. Tarixiy xaritalar, asosan, o‘tmishdagi voqea va hodisalarni tasvirlab, jamiyat tarixidagi muhim voqealarning geografiya bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganadi.
Tarixiy xaritalar ibtidoiy ajdodlarimiz va ular topilgan hududlar, ibtidoiy ajdodlarimiz ma’lum bir hududlarga migratsiyasi va migratsiya yo‘nalishlari, qadimgi madaniyat markazlari, arxeologik madaniyatlarning tarqalish hududi, antik va o‘rta asrlarga oid davlatlar, davlatlar chegaralari, qadimgi va o‘rta asrlarga oid qabilalar migratsiyasi, ijtimoiy harakatlar, savdo va karvon yo‘llari va hokazolarni namoyish etish uchun xizmat qiladi.
Tarixiy xaritalar arxeologik, etnografik, tarixiy-iqtisodiy, siyosiy-tarixiy, harbiy-tarixiy va tarixiy-madaniy xaritalarga bo‘linadi. Bu tarmoqlar orasida tarixiy xaritalar umumiy ham bo‘lib, tarixiy jarayonlarni bir butunlikda tasvirlaydi. Alohida hollarda esa voqea va hodisalar yoki dalillarning alohida tomonlarini ko‘rsatadi.
Tarixiy voqealarni xaritalash olimlar tomonidan tarixiy jarayonni tushunib etishni anglatadi. Tarixiy xaritalar tarixiy jarayonlarni tadqiq etish natijasida yaratiladi. SHu sababdan tarixiy xaritalarga olimlar tomonidan tarixiy manba sifatida ham qaraladi. Tarixiy xaritalar tarixiy kartografiya asosida yaratilib, ular geografik xaritalar singari tizimlashtiriladi. Biz tarixiy xaritalarni mavzuiga, mashstabiga, egallagan xududiga ko‘ra tizimlashtirishimiz mumkin. SHuningdek tarixiy xaritalarni tarix fanlari sohalari va ularning tadqiqot mavzusiga ko‘ra tizimlashtirish ham mumkin. Tarixiy xaritalardan tashqari o‘tmishdagi voqea-xodisalarni tasvirlashda tarixiy kartografiyada kartosxemalar ham yaratilgan. Tarixiy xaritalar mualliflar tomonidan yaratilgan alohida asarlar sifatida yaratilgan yoki atlaslar, o‘quv adabiyotlari tarkibiga kiritilgan bo‘lishi mumkin.
Dastlab tarixiy xaritalar Abraxam Orteliyning 1579 yilda chop etilgan “Qadimgi dunyo geografiyasi atlasi”ga kiritilgan.Abraxam Orteliy o‘zining “Qadimgi dunyo geografiyasi atlasi”ga qo‘shimcha ya’ni "Parergon" sifatida 3 ta tarixiy xaritani qo‘shadi. Keyinchalik, 1603 yilda Abraxam Orteliy tomonidan “Qadimgi dunyo geografiyasi atlasi”ga 38 ta tarixiy xaritalar kiritiladi. XVII asrning ikkinchi yarmida fransuz geograflari N. Sanson va V. Dyuvallarning atlaslarida tarixiy bo‘limlar paydo bo‘ladi. Nikolya Sanson 1632 yilda Fransiya davlati xaritasini tuzib “Postes de France” xaritasi nomi ostida nashr ettiradi. Uning vafotidan so‘ng, 1692 yilda Xubert Jayo u tomonidan yaratilgan barcha xaritalarni yagona atlasga birlashtiradi. XVIII asr oxirida fransuz kartorafi J. d’Anvilning tarixiy xaritalari chop etiladi.
XIX-XX asrlarda Buyuk Britaniya, Fransiya, Finlandiya va AQSH davlatlarining milliy tarixiy atlaslari chop etiladi.Ularda aholining joylashuvi, ma’muriy-siyosiy bo‘linishlar, shuningdek, iqtisodiy va madaniy tarixga oid xaritalar mavjud edi.
Rossiyada tarixiy xaritalar XVIII asrning birinchi choragida, aniqrog‘i, 1700-1721 yillardagi SHimoliy urushda rus harbiy qo‘shinlarining janglariga bag‘ishlangan plan, xarita, sxema va ularning sharhiga bag‘ishlangan matnlarning 1713 yildan chop etilishi bilan boshlangan. Har bir matnga bezakli jang plani va qal’alarning tasviri berilgan gravyura ilova qilingan. Keyinroq qo‘lda chizilgan harbiy-tarixiy xaritalar juda ko‘plab tarqalib, ular quruqlik va dengizda olib borilgan janglarda erishilgan g‘alabalarga bag‘ishlandi.1793 yilda ilk bor «Rossiya imperiyasining tarixiy xaritalari» nashrdan chiqdi. Bu xaritada Petr I davridan toki Ekaterina II davriga qadar Rossiya imperiyasi hududining kengayishi aks etgan.
XIX-XX asr boshlarida atlas va alohida xaritalar chop etilib, ularda siyosiy, harbiy va iqtisodiy jarayonlar o‘z aksini topdi. Ular jumlasiga I-II qimslardan iborat va 1829-1831 yillarda nashr etilgan “I.Axmatovning Rossiya davlatining Karamzin tarixiy asarlariga asoslanib tuzilgan tarixiy, xronologik va geografik atlasi”, N.I.Pavlishevning 1845 yilda nashr etilgan “Rossiya tarixiy atlasi”, E.E.Zamislovskiyning 1865 va 1887 yillarda nashr etilgan “Rus tarixiga oid o‘quv atlasi” va A.Ilinning 1868 yilda chop etilgan “Rus tarixi bo‘yicha o‘rta va quyi o‘quv muassasalari uchun o‘quv atlasi”ni misol qilib keltirishimiz mumkin.
Rossiya imperiyasida iqtisodiy va xo‘jalik masalalarini qamrab olgan xarita va atlaslar Ichki ishlar vazirligining aholini ro‘yxatga olish boshqarmasi, Savdo vazirligi va boshqa muassasalar tomonidan muntazam nashr etilib borilgan. Etnografik tarixga doir xaritalar 1851 yilda P.I.Keppen va 1895 yilda A.F.Rittix tomonidan tayyorlanib, chop etilgan.
Rossiya imperiyasida nashr etilgan harbiy-tarixiy xaritalar amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, ular 1799, 1805-1815, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878 va 1904-1905 yillarda chor qo‘shinlari olib borgan yirik harbiy urushlarni, shu bilan birga chegaralar hamda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan harbiy harakatlarni ham tavsiflovchi xaritalar sifatida baholanishi mumkin.
Hozirgi zamon tarixiy xaritalari faqatgina tarixiy voqea va hodisalar va dalillarnigina aks ettirib qolmay, balki ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham tasvirlaydi.
Sobiq sho‘rolar tuzumi davrida K.V.Kudryashovning1928 yilda nashr etilgan «Rus tarixiy atlasi», K.V.Bazilevich, I.A.Golubsov va M.A.Zinovevlarning1948-1950 yillarda nashr etilgan va 3 qismdan iborat «SSSR tarixi atlasi» va boshqa yirik tarixiy atlaslar yaratilgan. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng sobiq sho‘rolar tuzumi ostidagi ittifoqdosh respublikalarda ham nashr etilgan atlaslarda tarixiy xaritalar mavjud edi.
Harbiy tarixiy voqealarga doir xaritalar L.G.Beskrovniyning 1946 yilda nashr etilgan “Rus harbiy tarixiga oid xarita va sxemalar atlasi”, 1947 yilda nashr etilgan “Zobit atlasi”, 1958 yilda nashr etilgan va 3 jilddan iborat “Dengiz atlasi”da o‘z aksini topgan.
Tarixiy xaritalar keng ko‘lamda 1953-1956 yillarda chop etilgan ko‘p jildli “SSSR tarixi lavhalari”, 1966-1971 yillardagi “Qadimgi davrdan to hozirga qadar SSSR tarixi”da, 1955-1969 yillardagi “Jahon tarixi”, ensiklopedik nashrlar va alohida tarixiy tadqiqotlarda berib borilgan. O‘rta va oliy o‘quv muassasalari uchun ham ko‘plab o‘quv xaritalari va atlaslar nashr etilgan. Zamonaviy kartografiya tarixiy xaritalarni yaratishda turli fan sohalaridan olingan ma’lumotlardan foydalanadi. Xorijiy universitetlarda kartografiya sohasida iqtisodiy kartorafiya, geologik kartografiya va boshqa ilmiy yo‘nalishlar vujudga kelgan. Tarixiy xaritalarni o‘rganish va ularni yaratish uslubiyatini ishlab chiqishni o‘rganuvchi fan tarmog‘i tarixiy kartografiya deb ataladi. Uning tadqiqot predmeti sifatida tarixiy jarayonlar va ularning ma’lum bir hududlarda kechishi hisoblanadi/
5-MAVZU: XARITALAR VA ULARNING TURLARI HAQIDA MA’LUMOT
Zamonaviy xaritalar o‘z mazmuniga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi”

1. 
   Umumgeografik xaritalar
   
2. 
   Mavzuli xaritalar
   
3. 
   Maxsus xaritalar
   

Umumgeografik kartalar ma’lum hududga oid elementlar majmuidan iborat bo‘lib, xududni o‘rganish jarayonida ko‘p maqsadli universal xarakterga egadir. Umumgeografik kartalar ilmiy va amaliy muammolarni echish imkonini beradi. Umugeografik kartalarda hudud va unga tegishli bo‘lgan ob’ektlarni tasvirlashda elementlarga bir xil e’tibor qaratiladi.
Mavzuli kartalar tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar, ularning birikmasi hamda majmuidan iborat keng va turli-tuman kartalardan iborat. Bunday turdagi kartalarning tarkibiy elemntlari asosida ham ularning qaysi mavzuga oid ekanigini aniqlab olish mumkin. Biz mavzuli kartalarni quyidagi bloklarga ajratishimiz mumkin;

1. 
   Geologik kartalar.
   
2. 
   Geofizik xaritalar.
   
3. 
   Er yuzasi rel’efi va okean tubi xaritalari.
   
4. 
   Botanik xaritalar.
   
5. 
   Gidrologik xaritalar.
   
6. 
   Zoogeografik xaritalar.
   
7. 
   Axoli xaritalari.
   
8. 
   Qishloq xo‘jaligi xaritalari.
   
9. 
   Fan va madaniyat xaritalari.
   
10. 
    Maishiy xizmat ko‘rsatish va sog‘liqni saqash xaritalari.
    
11. 
    Siyosiy va ma’muriy birliklar xaritalari.
    
12. 
    Geoekologik xaritalar.
    
13. 
    Turistik xaritalar va x.zo.
    

Mavzuli tabiiy xaritalarda geografik landshaftning ayrim elementlari boshqa elementlariga nisbatan aniq va mukammal tasvirlangan. Ba’zan mavzuli xaritalarda bitta yoki ikkita emas, balki bir-biri bilan bog‘langan bir nechta komponentlar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Bunday xaritalarga kompleks xaritalar deyiladi. Xaritalarning qo‘llanish maqsadi ularning masshtabiga, mazmuniga va jixozlanish usuliga katta ta’sir ko‘rsatadi. Buni bitta xududni bir xil masshtabli va mazmunli, lekin xar xil maqsadli xaritalarni bir-biriga taqqoslab, yaqqol ko‘rish mumkin.
Maxsus xaritalar ma’lum bir muammolarni echish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular asosan texnik xarakterga egadir. Biz maxsus xaritalarga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin;

1. 
   Navigatsion xaritalar.
   
2. 
   Kadastr xaritalari.
   
3. 
   Texnik xaritalar.
   
4. 
   Loyiha xaritalari.
   

Masshtabiga ko‘ra esa xaritalar to‘rtta asosiy guruhga bo‘linadi.

1. 
   Tarhlar ya’ni planlar-1:5 000 va undan katta o‘lchamli;
   
2. 
   Yirik masshtabli-1:10 000, 1:200 000 o‘lchamli xaritalar;
   
3. 
   O‘rta masshtabli- 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha o‘lchamli xaritalar;
   
4. 
   Kichik masshtabli -1:1 000 000 va undan kichik o‘lchamli xaritalar;
   

Xaritalar-o‘rganish, hisobga olish, saqlash va boshqa maqsadlar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.
Xarita elementlari-bu xaritaning tarkibiy qismlari bo‘lib, u quyidagilardan iborat;

1. 
   Kartografik tasvir. Xaritaning asosiy elementlaridan biri hisoblanib, xarita mazmunini, ob’ektlar va hodisalar xaqidagi ma’lumotlarni, ularning joylashuvi, o‘zaro bog‘liqligi, dinamikasi kabilarni o‘z ichiga qamrab oladi. Umumgeografik xaritalarda geografik landshaftning tashqi ko‘rinishi tasvirlanadi. Ularda relef, suvlar, o‘simlik, axoli punktlari, yo‘llar, chegaralar va boshqa ma’lumotlar bir xil aniqlikda va mukammallikda ko‘rsatiladi. Geografik xaritalar umumgeografik xaritalar hisoblanadi. Mavzuli va maxsus xaritalarda kartografik tasvirning ikkita muhim tarkibiy qismi ajratib ko‘rsatiladi. Birinchi muhim tarkibiy qismi bu geografik asos hisoblanib, uning asosida xarita bo‘yicha yo‘nalishni belgilash, maxsus yoki mavzuli mazmundagi elementlarni o‘rnatish yoki bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ikkinchi muhim tarkibiy qism esa xaritaning maxsus yoki mavzuli mazmuni hisoblanadi.
   
2. 
   Legenda ya’ni izoh. U o‘z navbatida xaritada qo‘llanilgan shartli belgilar va matnli izohlardan iborat. Topografik xaritalar uchun shartli belgilarning maxsus jadvali yaratilgan bo‘lib, bu belgilarni barcha topografik xaritalarda qo‘llash mumkin. Kartografik tasvir matematik asosda qurilgan bo‘lib, uning elementlari geodezik asos, masshtab va koordinatalar setkasi hisoblanadi. Kichik masshtabli xaritalarda geodezik asos ko‘rsatilmaydi. Xaritani yaratishda matematik asos xaritani komponovka qilish, ya’ni ma’lum bir xudud tasvirini, izohi, qo‘shimcha xaritalar va boshqa ma’lumotlarni joylashtirish bilan o‘zaro bog‘liq.
   

.