Xankeldiyeva G. Sh., Muminova E. A

Download 0,95 Mb.

bet	143/182
Sana	05.11.2022
Hajmi	0,95 Mb.
	#861056

1 ... 139 140 141 142 143 144 145 146 ... 182

Bog'liq
Global iqtisodiy rivojlanish Xonkeldiyeva G Sh , Muminova E A ,

10.5-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki omillar tarkibi
10.6-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi tashqi omillar tarkibi
Milliy va xalqaro raqobatbardoshlik tushunchalarining mohiyati, raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlari va mezonlari

IQTISODIY XAVFSIZLIKKA TA’SIR ETUVChI ICHKI OMILLAR


Bir yoqlama, deformatsiyalashgan, qoloq iqtisodiyotning meros bo‘lib qolganligi						Hududiy separatizm va lobbizm yuqoriligi



Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligi						Investitsion faollik


Iqtisodiyotning monopollashuv darajasi						Ijtimoiy ziddiyatlar kelib chiqish xavfi


Inflyatsiya darajasi						Qonunchilik bazasi, huquqiy intizom


Infratuzilma						Qonunchilik bazasi, huquqiy intizom


Foydali qazilma boyliklaridan foydalanish darajasi						Iqtisodiyotning kriminallashuv darajasi va korrupsiya


Mamlakatning ilmiy-texnika salohiyati						Nolegal daromadlar va soliqdan qochish


Xorijiy kompaniyalar tomonidan ichki bozor intervensiyasi						Kapitalning xorijga “oqib chiqib ketishi”

10.5-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki omillar tarkibi

iqtisodiy sub’ektlarning moliyaviy va shartnomaviy intizomining pastligi;
iqtisodiyotning kriminallashuvi va korrupsiyaning kuchayishi;
daromadlarni yashirish va soliq to‘lashdan qochish holatlarining ko‘payishi;
kapitalni xorijga noqonuniy ko‘chirish va boshqalar.

Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi omillarni, o‘z navbatida, ikki guruhga ajratish mumkin:

Iqtisodiy tizimning siklli rivojlanish qonuniyatlariga bog‘liq omillar. Bu omillar guruhi ta’siri oqibatida ma’lum sharoitlarda makroiqtisodiyot darajasida salbiy oqibatlarning kelib chiqishi va davlatning iqtisodiy xavfsizligi tahdid ostida qolishi mumkin.
Iqtisodiy tizimning siklli rivojlanish qonuniyatlariga bog‘liq bo‘lmagan omillar. Bu guruh omillari esa uzoq muddatli davrda iqtisodiy tizim muhim elementlarining takror ishlab chiqarilishi sharoitida to‘plangan noxush tendensiyalar tufayli yuzaga kelishi mumkin.

Bu o‘rinda quyidagilar noxush tendensiyalar sifatida qaralishi mumkin:

mamlakatning ishlab chiqarish, innovatsion va ilmiy-texnikaviy salohiyatidan foydalanish darajasi va samaradorligi;
xo‘jalik yuritish va boshqarishning iqtisodiy munosabatlari;
ijtimoiy soha;
atrof-muhit holati;
mamlakat hududlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy holat.

	IQTISODIY XAVFSIZLIKKA TA’SIR ETUVCHI TASHQI OMILLAR

Eksport tarkibida xomashyo mahsulotlarining usuvorligi			Tashqi qarzlarning o‘sib borishi


An’anaviy mashinasozlik va harbiy sanoat tovarlari bozorlarining yo‘qotilishi			Eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi


Mamlakatning import mahsulotlariga qaramligi, bog‘liqligi			Bojxona chegaralarining yetarli darajada belgilanmaganligi


Import tarkibining ratsional emasligi			Eksport jarayonlari uchun zaruriy infratuzilmalarning rivojlanmaganligi


		Eksport-import operatsiyalariga xizmat ko‘rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivojlanmaganligi

10.6-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi tashqi omillar tarkibi

Tashqi qarzlar hajmining o‘sib borishi.

Ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash uchun, birinchidan, jahon xo‘jaligi aloqalarda ishtirok etib, milliy ishlab chiqarish uchun
qulay sharoitlar yaratish, ikkinchidan, jahonda sodir bo‘layotgan iqtisodiy, siyosiy hodisalar salbiy oqibatlarining milliy iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirish taqozo etiladi. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi omillar ta’sirini butunlay yo‘q qilish, unga barham berish imkoni yo‘q, faqat uning salbiy ta’sirini kamaytirish chora-tadbirlarini ko‘rish mumkin.
Iqtisodiy xavfsizlikka salbiy ta’sir etuvchi tashqi omillar qatoriga quyidagilar kiritiladi (10.6-rasm):

Eksport tarkibida xomashyo tovarlarining ustuvorligi, an’anaviy mashinasozlik va harbiy sanoat tovarlari bozorlarining yo‘qotilishi.
Mamlakatning ko‘p turdagi mahsulotlar, shu jumladan, strategik ahamiyatdagi va oziq-ovqat mahsulotlari importiga qaramligi.

Eksport va valyuta, shu bilan birga, bojxona chegaralari nazoratining yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi.
Raqobatbardosh eksportni qo‘llab-quvvatlovchi moliyaviy, tashkiliy va axborot infratuzilmalarining rivojlanmaganligi hamda import tarkibining ratsional emasligi.
Eksport-import operatsiyalariga xizmat ko‘rsatuvchi transport infratuzilmalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi.

Milliy va xalqaro raqobatbardoshlik tushunchalarining mohiyati, raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlari va mezonlari

Dunyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishning qaysi modelini tanlamasin mamlakat iktisodiyotining jahon xo‘jaligidagi o‘rni uning raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. Xalqaro raqobat texnik taraqqiyotning eng muhim omili hisoblanadi. Ishlab chiqarish, boshqaruv texnologiyalarining doimiy yangilanib borish jarayoni uning ta’sirida davom etadi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot yangilanadi va sifati oshib boradi. Jahon iktisodiyotining barqaror rivojlanish sur’atlarini ta’minlash, xalqaro raqobatni vujudga keltirishning muhim sharti dunyo mamlakatlari iktisodiyotining ochiqligi bilan belgilanadi.
Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, tashqi dunyoga nisbatan yopiqlik, albatta, inqirozga olib keladi. Mamlakat iqtisodiyotining xalqaro mehnat taqsimotiga integratsiyalashish darajasi - bu iktisodiyotning ochiqlik ko‘rsatkichidir.
Milliy iqgisodiyot uchun jahon bozoriga jalb etilganlik muhim ahamiyat kasb etadi. «Ochiqlik»ning ratsional darajasi va tavsifini tanlash milliy iktisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlab berishi mumkin.
Ochiq iqtisodiyot - bu tashqi iktisodiy aloqalari rivojlangan, milliy iqtisodiyotdagi nisbiy ustunliklariga tayanib, jahon xo‘jaligi tizimiga
integratsiyalashib boruvchi iqtisodiyotdir. Ochiq iqtisodiyot, odatda, milliy iqtisodiyotga nisbatan qo‘llaniladi.
Jahon amaliyotida iqtisodiyotning ochiqlik darajasi kuyidagi ko‘rsatkichlar orqali aniqlanadi:

eksport kvotasi;
import kvotasi;
tashqi savdo kvotasi;
import elastikligi koeffitsiyenti;
eksport elastikligi koeffitsiyenti;
eksport va import tarkibi;
iktisodiyotga sarflanayotgan investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalar va chetga chiqarilgan kapitalning jami kapital hajmidagi ulushlari. Agar ichki investatsiyalarda xorijdan kelgan mablag‘lar ulushi qancha katta bo‘lsa va kapital tashqariga qancha ko‘p chiqsa, iqtisodiyot shunchalik ochiq bo‘ladi;
mehnat resurslari tarkibida xorijdan kelgan va xorijga chiqib ketgan ishchi kuchi hissasi. Ushbu ko‘rsatkich qancha katta bo‘lsa, iqtisodiyot shuncha ochiq bo‘ladi.

Iqtisodiyotning ochiqlik darajasiga ta’sir etuvchi omillar kuyidagilardan iborat:

ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish darajasining yuqoriligi;
iqtisodiyot tarkibida qayta ishlash va yuqori texnologiyali tarmoqlarning ulushi;
mamlakat iqtisodiy salohiyatining hajmi;
mamlakatning tabiiy resurslar bilan ta’minlanganlik darajasi.

Ba’zi iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi milliy ishlab chiqarishning tarmoq tarkibiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarish hajmining umumiy tarkibida bazaviy tarmoqlar ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi shunchalik past bo‘ladi. Ushbu holat bazaviy tarmoqlarning xalqaro ixtisoslashuv jarayoniga kam darajada jalb etilganligi va asosan ichki bozorga yo‘naltirilganligi bilan izohlanadi.
Ichki talab va taklif muvozanatining makroiqtisodiy tahlillari ko‘rsatishicha, odatda, ushbu muvozanat real amaliyotda o‘z tasdig‘ini topmaydi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkichdan chetlanish shunchalik yuqori bo‘ladi. Mamlakatning texnik-iqtisodiy rivojlanish darajasining yuqoriligi tovarlar va xizmatlar taklifining ko‘payishiga va tashqi iqtisodiy faoliyatning rag‘batlantirilishiga olib keladi. Bu esa iktisodiyotning ochiqligini aniqlashda muhim omil bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi yuqori, texnologik jihatdan chuqur mehnat taqsimotiga asoslangan tarmoq tarkibiga ega mamlakatlarda
iqtisodiyotning ochiqlik darajasi ham yuqori bo‘ladi. Mutlaq ko‘rsatkichlar bo‘yicha iqtisodiy salohiyati past, tabiiy resurslar bilan kam ta’minlangan mamlakatlar iqtisodiyotining ochiqlik darajasi past bo‘ladi.
Qayd etib o‘tilganidek, iqtisodiyotning ochiqligi xalqaro raqobatning muhim sharti hisoblanadi. Mamlakatlarning raqobatbardoshligi qanday aniqlanadi va u nimalarga bog‘liq? Nima sababdan ba’zi mamlakatlar raqobat jihatdan boshqa mamlakatlarga nisbatan ilgarilab ketgan?
Raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa bo‘lib, u bozorning barcha sub’ektlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Raqobat – bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashuvidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

Xankeldiyeva G. Sh., Muminova E. A

10.5-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki omillar tarkibi

10.6-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi tashqi omillar tarkibi

Milliy va xalqaro raqobatbardoshlik tushunchalarining mohiyati, raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlari va mezonlari