Xalqaro valyuta bozori

Umumjahon savdo tashkiloti (UST) 1995 yilda tashkil etilgan bo’lib, 1948 yilda qabul qilingan Tarif va Savdo bo’yicha Bosh kelishuv (GATT)ning davomchisi hisoblanadi. UST ning asosiy maqsadi a’zo mamlakatlarda o’zaro tashqi savdo operatsiyalar uyg’unligini ta’minlash va kamsituvchi (demping) siyosatni tartibga solishdan iborat.

Ma’lumki, tashqi savdoning amalga oshirilishi ko’p jihatdan mamlakatda o’rnatilgan valyuta munosabatlariga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun UST a’zo bo’layotgan mamlakat odiga XVF talablari bajarilishini ilgari suradi.

<sup>O’zbekiston 1994 yilda USTga kirish uchun ariza bergan va 1995 yildan boshlab, tashkilot talablari bajarilishini kuzatib boruvchi guruh tashkil etilgan. 1998 yil sentyabrida UST kotibiyatiga O’zbekistonning tashqi savdo rejimi to’g’risida Memorandum taqdim etilgan.

Evropa tiklanish va taraqqiyot bank (ETTB). O’zbekiston ETTBga 1992 yilda, bank aktsiyalarining sobiq ittifoq respublikalari o’rtasida taqsimlangandan so’ng a’zo bo’ladi, 1993 yilda birinchi loyiha amalga oshiriladi.

ETTB O’zbekistonda o’z faoliyati ettita yo’nalishini belgiladi. Bular quyidagi sohalarni rivojlantirishga qaratiladi:</sup>

• 
  ^{moliya sektori va bank infratuzilmasi;}
  
• 
  ^{kichik va o’rta korxonalar;}
  
• 
  ^{bozor infratuzilmasi;}
  
• 
  ^{energetika majmuasi;}
  
• 
  ^{paxtani qayta ishlash va engil sanoatning boshqa tarmoqlari;}
  
• 
  ^{sayyohlik infratuzilmasi;}
  
• 
  ^{tabiiy resurslarni o’zlashtirish.}
  

<sup>ETTBning asosiy maqsadi Sobiq Ittifoq parchalanishi natijasida jahon maydonlariga chiqqan yangi rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor islohotlarini amalga oshirishga yordam berishdan iborat. ETTB mamlakatda investitsiya loyihani amalga oshirirar ekan qarz oluvchi oldiga bir qator talablarni qo’yyadi. ETTBning bunday talablari qatorida valyuta masalalari xam alohida o’rin olgan. Bank mamlakatda kechayotgan islohotlarni doimiy kuzatib boradi.

Osiyo taraqqiyot banki (OTB). 1993 yil 23 mayda O’zbekiston Respublikasi tomonidan OTBga a’zo bo’lib kirish uchun rasmiy ariza beriladi, unga ko’ra 1993 yil 6 avgustda OTB boshqaruv kengashi O’zbekiston a’zolikka qabul qilish haqida rezolyutsiya (266) qabul qildi.

1995 yil 29 iyunda O’zR Prezidentining «O’zbekistonning Osiyo Taraqqiyot Banki»ga a’zo bo’lib kirishi to’g’risida»gi Farmoni (PF №1199) chiqdi.

OTB xam ETTB kabi asosiy e’tiborni bozor islohotlarini amalga oshirishga qaratadigan tashkilot hisoblanadi. Ushbu tashkilot BMTning taklifi bilan Osiyo va Tinch okeani hududida joylashgan mamlakatlarni rivojlantirish va kambag’allikka qarshi faoliyat olib borish uchun tashkil etilgan.

Umuman olganda Bankning faoliyati valyuta munosabatlariga ta’sirini e’tirof etish qiyin, chunki tashkilotni valyuta sohasidagi masalalar qiziqitrmaydi.

OTB ning O’zbekistonda valyuta munosabatlariga rivojlanishiga ta’sir etish imkoniyatlarini Bank tomonidan umumiy bo’lgan valyutani 2006 yilda muomalaga chiqarishga rejalashtirilayotganligi orqali ifodalasa bo’ladi27.

Ushbu tadbirning birinchi bosqichi 2006 yilda naqdsiz shaklda ACU28 hisob birligini kiritishdan boshlanishi kerak edi. Ushbu valyutaning kursi valyutalar savatiga kiritilgan valyuta qimmatliklari asosida aniqlanib, ushbu savatga Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya va ASEAN ga a’zo 10 mamlakat valyutasi kiritilgan.

XVF mutaxassislari va Vashington hukumati hozirgi paytda bu valyutaning ta’sirini tahlil qilmoqda. Xitoy, Yangi Tayvan va Gong Kong valyutalari ishtirok etgan har qanday valyuta savatining barqaror bo’lishi shubhasiz, ACUning aynan shu jihati joiz bo’lsa, AQSh dollarini ortda qoldirishi mumkin deya e’tirof etilmoqda29.

O’zbekistonning Osiyo taraqqiyot bankiga a’zoligini hisobga oladigan bo’lsak, mamlakat valyuta zaxirasida bu kabi valyutaning paydo bo’lishi valyuta devirsifikatsiyasini amalga oshirish imkoniyatini yanada kengayishiga xizmat qilishi mumkin.</sup>

^{9.2. Pul o’tkazmalarining valyuta munosabatlari rivojlanishiga ta’siri}

<sup>Sobiq Ittifoqning parchalanishi natijasida O’zbekiston tashqi dunyo bilan ishchi kuchini almashish imkoniga ega bo’ldi. Amalda migratsiyaga moyillik turli xalqlarda turlicha bo’lib, bir qator omillar ta’sirida yuzaga keladi. «Ijtimoiy fikr» guruhi tomonidan o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra, ishtirokchilarning 85% O’zbekiston hududida qolib, boshqa mamlakatga doimiy yashash xohishida emasligini ta’kidladi. Bundan, aholining aksariyat qismi doimiy asosda chet elga migratsiyaga moyil emas – deb xulosa qilish mumkin. Ammo so’rovning har to’rtinchi ishtirokchisi (ya’ni 23,8%) biron bir mamlakatga yuqori daromad olish uchun chiqish istagida ekanligini bildirdi30.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank ma’lumotlariga ko’ra, 2002 yilda 310,81 mln. AQSh dollari bo’lgan bo’lsa, 2005 yilda mamlakatga 790 mln. AQSh dollari kelib tushgan, 2006 yilda bu ko’rsatkich 1,3 mlrd. AQSh dollardan oshdi va YaIMning 8,02% tashkil etib, xorijiy investitsiya va kreditlarga nisbatan 2,2 marta ko’p bo’ldi (9.3-jadvalga qarang). Aytish joizki, bu ma’lumotlar rasmiy o’tkazmalar bilan bog’liq bo’lib, xalqaro ekspertlar tavsiyasiga ko’ra, mazkur qiymat norasmiy o’tkazmalar hisobiga yana 50% foiz oshishi mumkin. Davlat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlariga asosan, 2006 yilda mamlakat YaIM 17015,61 mln. AQSh dollari tashkil etgan bo’lsa, shu yili 599,02 mln. AQSh dollari hajmida xorijiy investitsiya va kreditlar kirib kelgan31.

Pul o’tkazmalari O’zbekistonda endi – endi rivoj topayotgan bo’lsada, ular nafaqat mamlakatimiz balki, butun dunyoda chuqur o’rganiladigan hodisa hisoblanadi. Respublikamizda pul o’tkazalari iqtisodiyotning ochiqlik darajasi oshishi va ishchi kuchi migratsiyasining ko’payishi bilan rivoj topa boshladi. Hozirgi kunga kelib esa pul o’tkazmalarining ijtimoiy munosabatlarga ta’siri bir qator mutaxassislar diqqat markaziga tushgan.</sup>