Xalqaro valyuta bozori

1. Standart svoplar (spotdan). Agar bank birinchi bitimni spotda amalga oshirsa, unga teskarisini esa forvard shartlarida, misol uchun haftalik muddatlisida bajariladi. Bunday svop "spot-uik" (S|v svap) deb ataladi.

2.Qisqa bir kunlik svoplar (spotgacha). Agar birinchi bitmi ertaga valyutalash sanasi bilan amalga oshirilsa (tomorrone), teskarisi esa spotda bajarilsa, bunday svop "tom-nekst" (tom - next Svap) deyiladi.

Modomiki "svop» standart bitimi ikki bitimdan tarkib topar ekan - biri spotda, boshqasi esa forvardda, ular bir vaqtning o’zida ular bank korrespondent bilan tuziladi, o’z kurslarida ular umumiy spot-kursga ega bo’ladilar. Bu ikki bitim uchun kurslardagi farq faqat ikkinchi forvard bitimida hisobga olinadigan aniq bir davrdagi forvard punktlaridan iborat. Aynan ular mazkur davr uchun svop kotirovkasi bo’ladi (ularning nomi shundan kelib chiqqan: svop-punktlar -Svap points, svap rate). Shu asnoda svopni kotirovkalashda diskont yoki rag’bat faqat ikki tomonlama katirovka shaklidagi, tegishli davr uchun forvard svop-punktlarini (diskont yoki rag’bat) kotirovkalash kifoya.

Mazkur kotirovka shuni anglatadiki, bank Bid tomoni bo’yicha forvard shartlarida (svop tugashi sanasida -maturity) bazaviy valyutani (EVR) sotib olib, uni Offer spot kursi tomonidan spot shartlarida sotadigan kursni kotirovkalaydi. Va aksincha, Offer tomonidan kotirovkalovchi bank svop tugashi sanasida bazoviy valyutani sotishni amalga oshiradi, Bid tomonida spot sanasida etkazib berish shartlarida spot bitmilari bo’yicha joriy kursda sotib oladi.

_{Qisqa svoplar bo’yicha kurslar (spotgacha)}
Spotgacha svop bo’yicha kurslar muvofiq davrlar uchun (overnayt – o/n, tom-nekst – t/n) diskont yoki rag’bat (forvard punktlari) shaklidagi standart svoplarga oid kurslardagi kabi kotirovkalanadi.

Bunda muddati bo’yicha birinchisiga oid kurslar hisob-kitobi spotgacha valyutalash sanasi uchun autrayt kurslarini hisob-kitob qilish qilish qoidalariga muvofiq holda tuziladi.

Agar forvard punktlari chapdan o’ngga o’sib borsa (bazoviy valyuta rag’bat bilan kotrovkalansa) birinchi spotgacha svop bitimi uchun almashtirish kursi spotdagi kontr-bitim almashtirish kursidan past bo’lishi mumkin. Spotdan avvalgi bitim bo’yicha kursga ega bo’lish uchun forvard punktlarining o’rni almashtiriladi va spot kursidan chegiriladi. Diskont bilan kotirovkalash holatida esa birinchi bitimga oid kurs spotda valyutani etkazib berish bitimiga oid kursdan yuqori bo’lishi kerak, ya’ni agar forvard punktlari chapdan o’ngga pasayib borsa, bu holda ularning o’rni almashtiriladi va "spot" kursiga qo’shiladi.

Bir kunlik "svop tom-nekst" bitimlari valyutaviy pozitsiyani bir kunga prolongatsiya qilish (muddatini uzaytirish) uchun qo’llaniladi. Masalan, diler 7 may kuni spot sharoitlarida Shveytsariya frankiga nisbatan AQSh dollari xaridini amalga oshiradi.

8 may kuni u qandaydir sabablarga ko’ra etkazib berish sanasini bir kunga cho’zishga qaror qiladi. Faraz qilaylik 8 may kuni bozorida quyidagi vaziyat yuzaga keladi.

BID ASK

Spot kurs USD/SFR 1,7280 / 1,7285

Tom-next Svap -2 / -1

Kurs

tom etkazib berishli USD/SFR 1,7281 /1,7287

Binobarin, diler tom next Sell / buy Svap (svop ertaga sotdi / indinga sotib oldi)ni amalga oshirdi: 9 may valyutalash sanasida 1,7281 kursi bo’yicha sotuv (kotirovkalash tomoning xarid kursi), 10 may 2006 yil valyutalash sanasida 1,7285 kursi bo’yicha xarid.

Garchi valyuta xatari umuman olganda forvard operatsiyalari vositasida sug’urtalansa-da, ular noto’lovlik (defolt) xataridan himoyalay olmaydi. Aynan shu bois banklar sheriklarini tahlil etib, unga kredit liniyasini ochadilar. Bunda forvard operatsiyalarini o’tkazish uchun kredit liniyasi summasi odatda naqdli bitimlar o’tkazish limiti summasidan ikki barobar kam bo’ladi, chunki bank bitim bo’yicha hisob-kitob qilish sanasini keyinga surib, sherigining moliyaviy ahvoli bu muddat davomida o’zgarishi mumkinligi va bitimlarni amalga oshirish uchun ilgari ajratilgan kredit liniyasi uning uchun nomuvofiq bo’lishi xatarini oshiradi.

«Svop» operatsiyalari, xususan uning forvard tomoni balansdan tashqari schyotlarda aks ettiriladi. Svop va forvard operatsiyalari bozorlarining ko’lami keng. Operatsiyalar amalga oshiriladigan summalar tijoriy faoliyatda haqiqatda foydalaniladigan kapitaldan ko’p marta ortiq.

Operatsiyalar ko’plab vositachilardan iborta halqani qo’llaydi. Ularning har biri o’z sherigi oldidagi majburiyatiga ega bo’ladi va bunga yana kimlar jalb etilganini bilmaydi. Aniq sheriklar bilan operatsiyalar xatari kontrakt kredit liniyalarini o’rnatish yo’li bilan cheklangan. O’zbekistonning oldida hozircha bunday muammo yo’q. Ammo boshqalarning boshidan o’tgan xatoni unutish kerak emas.

Rossiyadagi 1998 yildagi tanglik, mos kredit liniyalarini o’rnatmasdan «svop» va forvard operatsiyalariga bee’tiborlik to’g’riroqi suiste’mol qilish nafaqat mamlakat ichkarisida, balki uning tashqarisida ham jiddiy muammolarni keltirib chiqarishni ko’rsatdi, zero bunday holatlardagi zararlar xorijlik sheriklarning ham boshidan o’tadi.
_{Valyuta bozoridagi optsionlar}
XX asrning 70-yillarida suzuvchi valyuta kurslariga o’tilishi bilan Bretton-Vuds bitimiga a’zo mamlakatlarning markaziy banklari, endilikda almashtiruv kurslarini kelishuvda belgilangan tor doira chegarasida ushlab turishga majbur bo’lmay qoldilar. Xalqaro to’lov blankalari beqarorligi, ayniqsa kapitallarning davlatlar chegaralari orqali harakati erkinlashtirilgandan keyin almashtirish kurslari beqarorligi kuchayishiga olib keldi. Bular barchasi valyuta xatarini neytrallashtirish zaruriyatini belgilab berdi.

80-yillarda valyuta opetsionlari bozorining rivojlanishi almashtirish kursi xatarini minimallshtirish va ko’proq moslashuvchanlikni yaratishda muhim qadam bo’ldi. Avvalgi vositalar bunchalik imkon bermasdan.

Qayd etib o’tilgandek, valyuta xatarlarini qoplash uchun forvard bitimlaridan foydalanish valyuta xatarining to’liq sug’urtasini ta’minlashni va kelgusidagi pul oqimlarini aniq hisob-kitob qilish uchun bazani belgilash imkonini beradi. Ammo forvard kontraktining majburiyligi forvard kontraktini ijro qilish sanasida bozor valyuta kursi forvard kursiga qaraganda foydaliroq bo’lgan holatda vaziyatdan foydalanish imkonini bermaydi. Forvard kontraktlardan farqli ravishda optsionlar xaridor uchun majburiy xususiyatga ega emas. Ular kelishilgan kurs (strayk narxi) bo’yicha muayyan sanada yohud optsionning amal qilish muddati tugaganiga qadar hohlagan kunda muayyan miqdordagi xorijiy valyutani sotib olish yoki sotish huquqini beradi, ammo majburiyatini emas.

Dastlab optsionlar valyuta birjalarida qo’llana boshladi va huddi boshqa barcha birjaviy vositalar kabi standartlashtirilgan shaklga ega bo’ladi. Birja optsionlari xalqaro valyutaning standart summalarida amalga oshiriladi. Bunday optsionlarning ijrosi standart muddatlarda yuz beradi. Bitim bo’yicha sheriklarga nisbatan eng kam xatar birja optsionlarining katta ustuvorligi bo’lib xizmat qiladi, chunki birjaning kliring palatasi kontragent bo’lib hisoblanadi.

Oxirgi yillarda banklararo bozorda amalga oshiriladigan birjadan tashqari optsionlar (over-the counter, OTC) jadal rivojlana boshladi.

Ularning jiddiy ustuvorligi xaridorlarning ijro sanasi va narxi borasidagi, shuningdek bitim summasiga tegishli talabalariga nisbatan moslashuvchanligida aks etgan. Shu munosabat bilan birjadan tashqari optsionlar bank xizmatlari bozorida kengroq ommaviylik kasb etib bormoqda.

Valyutaviy optsionlarning ikki turi mavjud:

• 
  «Kol» - xaridorga muayyan miqdordagi xorijiy valyutani sotib olish huquqini beradi;
  
• 
  «Put» - xaridorga muayyan miqdordagi xorijiy valyutani sotish huquqini beradi.
  

Kelgusidagi aniq sanada ijro etiladigan optsion evropacha deb ataladi, kelishuvning amal qilish muddati tugashi sanasigacha har qanday kunda ijro etiladigan optsion esa amerikacha deyiladi. Bunday optsion bo’yicha bitimni amalga oshirish huquqidan foydalanish to’g’risidagi qaror uning ehtimolidagi ijrosidan ikki kun avval deklaratsiya kunida qabul qilinishi lozim. Optsion xaridori bitimini amalga oshirish huquqiga egalik uchun sotuvchiga to’laydigan narx «rag’bat» deb ataladi. Rag’batni olgan optsion sotuvchisi o’z zimmasiga quyidagi majburiyatlarni yuklaydi:

• 
  «kol» optsion sotuvda valyutani strayk narxida sotish;
  
• 
  «put» optsioni sotuvida valyutani strayk narxida sotib olish.
  

Optsion rag’bati uning ichki va vaqtinchalik qiymatidan tarkib topadi. Optsion uchun rag’bat bitim amalga oshirilganidan keyingi ikkinchi ish kunida to’lanishi lozim.

«Kol» optsionning ichki qiymati agar bozor narxi strayk narxidan baland bo’lgan taqdirda, bozor va strayk narxlari o’rtasidagi farqni ifodalaydi. Agar valyutaning bozor narxi strayk narxidan past yoki unga teng bo’lsa, optsionning ichki narxi nolga teng bo’ladi. Va aksincha, «put» optsionning vaqtinchalik qiymati bilan agar strayk narxi spot-kursdan baland bo’lsa u strayk narxi bilan bozor kursi o’rtasidagi farqqa teng. Agar bozor kursi optsionning ijro narxiga teng yoki barobar bo’lsa, «put optsionning qiymati» nolga teng bo’ladi. Shu sababli ham faqatgina optsionning strayk narxi bozor kursidan ko’ra foydaliroq bo’lgan, ya’ni xaridor uchun optsion bo’yicha bitimni amalga oshirish uchun o’z huquqidan foydalanish maqsadga muvofiq kelganida optsion ichki qiymatga ega bo’ladi.

Agar optsionning strayk narxi mazkur valyutaning spot kursidan ko’ra foydaliroq bo’lsa, optsion «pul ichida» (in-the-money) deyiladi; agar uning strayk narxi mazkur valyutaning spot-kursiga teng yoki deyarli teng bo’lsa «pul ustida» (out-of-the-money) va agar uning strayk narxi mazkur valyutaning spot kursidan ko’ra kamroq foydali bo’lsa «puldan tashqarida» (out-of-money) deyiladi va optsion xaridori, tabiiyki, o’zining bitimini amalga oshirish huquqidan foydalanishga qaror qiladi.

Binobarin, «pul ichida» optsion qanchalik katta bo’lsa, ya’ni «strayk narxi almashtirish spot kursiga qiyosan foydaliroq bo’lsa, uning uchun talab qilinadigan rag’bat (mukofot) ham shunchalik katta bo’ladi.