Xalqaro turizm fakulteti " marketing" yo’nalishi 1-kurs mr-81 guruhi talabasi

5. Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish

Bu etakchi tamoyil iqtisodiyotdagi islohotlarning butun ichki mantiqini, rivojlantirib borish xarakterini belgilab beradi. Bozor munosabatlariga o’tish amaldagi xo’jalik mexanizmini yangilashdan iborat bo’lmay, balki buyruqbozlik iqtisodiyoti o’rniga bozor iqtisodiyotini yaratishdir.

Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar qatoridan o’rin olish bizning respublika uchun juda murakkab vazifadir. Bu vazifani birdaniga bajarib bo’lmaydi, chunki, eng avvalo, yangi hayotga moslashish, yangicha fikrlash, yangicha yashashga o’rganish zarur, boqimandalikni bartaraf etish, yangicha munosabatlarni shakllantirish, o’z taqdiriga va farovonligiga mas’uliyatni tarbiyalash zarur.

Eng muhimi esa bizning respublikada 2007 yilda aholini ish bilan bandligi 216% ko’paygan. 2007 yilda mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi ma’lumotlariga asosan «Bandlik» dasturiga asosan 628,9 ming ish joylari yaratildi.

Demak, bozor munosabatlariga birdaniga o’tish orqali, aholining asosiy qismini bozor iqtisodiyotining shafqatsiz jarayonlariga duchor qilib qiynash bizning maqsadimizga ziddir. Shuning uchun bozor munosabatlariga o’tish bir zumdagi hodisa emas, balki bir qator o’zaro bog’langan bosqichlardan iborat uzoq davrdir.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining birinchi bosqichida (1991-2000) yillar ichida ikki asosiy masala: ma’muriy buyruqbozlik tizimini tugatish, iqtisodiy krizisdan chiqish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish va respublika sharoitlaridan kelib chiqqan holda bozor munosabatlarini shakllantirishni amalga oshirishdan iborat edi.

Respublikada birinchi galda iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizi tashkil etildi.

«O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilliginining asoslari to’g’risida»gi Qonun, er osti boyliklari to’g’risidagi, joylarda davlat hokimiyati to’g’risidagi, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari to’g’risidagi va boshqa ko’p qonunlar asosida hokimiyatning birdan-bir to’la huquqli bo’lgan hokimlik instituti yaratildi.

Ikkinchidan, yangi iqtisodiy munosabatlarga asoslangan mulkchilik munosabatlari shakllantirildi.

Uchinchidan, xo’jalik yuritishning va institusional o’zgarishlarning bozor sharoitlariga mos keladigan yangi mexanizmlari: bozor infratuzilmasi, xo’jaliklarni shakllantirish va yuritish bo’yicha yangi me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi.

To’rtinchidan respublikani xalqaro munosabatlarda teng huquqli sub’ekt sifatida ta’minlovchi huquqiy me’yorlar yaratildi. Ya’ni tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida Respublikaning xalqaro etakchi tashkilotlarga a’zoligi to’g’risida, valyutani tartibga solish to’g’risida, chet el investisiyalarini jalb etish, ularning egalari huquqlarini himoya qilish to’g’risida qonunlar yaratildi.

Beshinchidan, insonlar ishonchini ta’minlovchi, konstitusion va yuridik huquqlarni himoya qiluvchi jamoat tashkilotlarining huquqlari vijdon va din erkinligi qonunlari qabul qilindi. Bu degan so’z respublikamizda qonun ustuvorligi ta’minlandi.

2001-2007 yillarni o’z ichiga olgan ikkinchi bosqich davrida mamlakatimiz rivojlanishi qayta yangilash asosida iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish, «Islohotlar – islohot uchun emas, avvalo inson uchun uning manfaatlari uchun» degan shior ostida amalga oshirildi.

Talab - bu butun iste'mol zanjirining dastlabki va yakuniy bo'g'ini,ishlab chiqarish, tarqatish va almashtirish bilan birgalikda ijtimoiy takror ishlab chiqarish. Har qanday iqtisodiy tizim mantiqan to'g'ri keladi, faqat moddiy ne'matlar nafaqat ishlab chiqarilganda, balki iste'mol qilingan.Ishlab chiqarish iste'molchi uchun mahsulot ishlab chiqaradi, yo'lini belgilaydiiste'mol, yangi tovarlarga bo'lgan ehtiyojni uyg'otadi. Uning ichida iste'molnavbat ishlab chiqarishga ham ta'sir qiladi, uning tuzilishi va hajmini shakllantiradi, chunkifaqat talab qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarish kerakiste'molchilar va ma'lum miqdorda. Iste'mol qilish, yangisini talab qilishishlab chiqarish, ishlab chiqarish hajmi va tuzilishini yaratishga hissa qo'shadi. Keyinzamonaviy ko'payish butun iqtisodiyotning rivojlanish bosqichi, uchun eng barqaror bazaprogressiv rivojlanish.Iste'molchilar talabining o'sishi hajmlarni oshirishga turtki sifatidaishlab chiqarish, shu bilan va YaIM o'sishiga ta'sir [6, 126-bet].Iste'mol talabi tarkibidagi o'zgarishlar, qoida tariqasida, aks ettiradi.Aholi farovonligi oshgani sayin,uning tobora ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirishga moyilligi, bu aniqiste'mol talabi tarkibini o'zgartirish orqali o'zini namoyon qiladi.Muvozanatli iqtisodiy o'sishning asosiy shartiiste'mol talabining kengayishi [10, 274-bet]. Iste'molchining talabiga binoanaholi farovonligi darajasining oshishiga, intensivlashuviga asoslanadiishlab chiqarish sohasini rivojlantirish, eng zamonaviy innovatsionni rivojlantirishtexnologiyalar, bozor iqtisodiyoti mexanizmlarini rivojlanishini tezlashtirish, o'sishasosiy xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning (uy xo'jaliklarining) moddiy xavfsizligi.Shunday qilib, iste'molchilar talabi rag'batlantiradiiqtisodiy o'sish va shu bilan birga, aks ettiruvchi ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladiaholining turmush darajasi, o'rganish juda muhimdirRossiyada iste'mol talabining zamonaviy tarkibi va omillar,uning shakllanishiga ta'sir qiladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy faoliyat markazibutun iqtisodiyotning asosiy bo'g'ini - korxonaga o'tadi [8, 105-bet].Aynan shu darajada jamiyat uchun zarur bo'lgan barcha mahsulotlar yaratiladi,turli xil xizmatlar ko'rsatiladi. Bu erda iqtisodiy masalalarresurslarni sarflash, yuqori mahsuldor uskunalardan foydalanish,texnologiyalar. Korxona xarajatlarni minimal darajaga kamaytirishga intiladimahsulot ishlab chiqarish va sotish. Biznes-rejalar ishlab chiqilmoqdamarketing qo'llaniladi, samarali boshqaruv amalga oshiriladi.Bularning barchasi chuqur iqtisodiy bilimlarni talab qiladi. Darhaqiqat, sharoitdabozor iqtisodiyoti faqat eng vakolatli va vakolatli bo'lgan kishidan omon qoladibozor talablarini aniqlash, mahsulot ishlab chiqarishni yaratish va tashkil etish,talabga javob beradi.Bozorda haqiqiy talabni o'rganish birinchi o'ringa chiqadi.korxona ishidagi vazifa. Talabning doimiy monitoringi vaundagi eng kichik o'zgarishlarga darhol javob berish qobiliyati (ya'ni.ishlab chiqarish egiluvchanligi) omon qolish va muvaffaqiyatli bo'lishning eng muhim shartidirkorxona ishi.Shunday qilib, talabning iqtisodiy nazariyasini o'rganib, buni amalga oshirish mumkinbir nechta xulosalar. Talab - bu iqtisodiy sub'ektning xohishito'lov qobiliyati bilan ta'minlangan o'z ehtiyojlarini qondirish.Talabga, qoida tariqasida, mahsulot narxi eng katta ta'sir ko'rsatadi.Narx va talab o'rtasidagi teskari bog'liqlik talab qonuni deb ataladi. Yoqilgantalabning qiymatiga narxdan tashqari omillar ham ta'sir qiladi: didlariste'molchilar, xaridorlar soni, daromad, tegishli tovarlarning narxi,iste'molchilarning umidlari.Shaxsiy iste'molchilarning xatti-harakatlarini o'rganish va umumiy narsalarni aniqlash sotib olish to'g'risida qaror qabul qilish mantig'i, iqtisodchilar model yaratadilariste'molchi. Iste'molchining xususiyatlariga asoslanib va ​​uni bilishimtiyozlar, bozorda yangi narsaga nima talab qilinishini taxmin qilish mumkin.Istе’molchining tovar narxlarining o’zgarishiga sеzgirlik darajasini aniqlashda narx bo’yicha egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar narxidagi uncha sеzilarli bo’lmagan o’zgarishlar sotib olinadigan mahsulot miqdorida katta o’zgarishlar bo’lishiga olib kеlishi mumkin. Bunday mahsulotlarga talab nisbatan egiluvchan dеyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi sеzilarli o’zgarish xarid miqdorida faqat katta bo’lmagan o’zgarishlarga olib kеlishi mumkin.
Talab hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o’zgarmay qolgan sharoitda narxning bir foizga o’zgarishi talabning nеcha foizga o’zgarishini ifodalovchi ko’rsatkich talabning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi dеyiladi. Bu ko’rsatkich ko’pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi dеb ataladi.

Bundan tashqari aytish mumkinki, iqtisodiy o'sishga ta'sir qiluvchi asosiy omil, bu talab.Iste'molchilar o'zlarining rivojlanayotgan ehtiyojlaridan kelib chiqib, faol ravishdaishlab chiqarishga ta'sir qiladi, uning rivojlanishini rag'batlantiradi. Buning o'zgarishiiste'mol talabi ehtiyojlar evolyutsiyasining xususiyatlarini aks ettiradi hamdajamiyat va oldindan belgilab beradigan ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun qo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun, o'rganishtalab eng muhim ustuvor vazifaga aylanmoqda.Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va ta'minot u yoki bu tarzdashakllanish qonunlari va o'ziga xos xususiyatlariga bo'ysunishmijozlar talabi. Aholining ehtiyojlari o'sib boradi va o'zgaradi, shuning uchunishlab chiqaruvchi talab dinamikasini kuzatishi va unga moslashishi kerakto'g'ri yo'nalishda ishlash uchun o'zgarishlar, chunki sizga kerakfaqat iste'molchilar tomonidan talab qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarish vama'lum miqdor. Va talabga ta'sir qiluvchi omillarni bilish imkon beradiu odamlarning iloji boricha ko'proq ehtiyojlarini qondirish uchun. Shuning uchun,talabni doimiy ravishda kuzatib borish va darhol javob berish qobiliyatiundagi eng kichik o'zgarishlar ishlab chiqarish muvaffaqiyatini oldindan belgilab beradi.Shunday qilib, ushbu talab iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi vaShu bilan birga, u aholi turmush darajasini aks ettiruvchi ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi,

Bozor mеxanizmining amal qilishida talab va taklif qonunlari muhim o’rin tutadi. Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif o’rtasidagi nisbatni aniqlab bеradi. Bu bobda dastlab talab va taklifga narxning ta’sirini alohida qarab chiqamiz. Kеyin talab va taklif ta’sirida muvozanatlashgan narxning o’rnatilishi tushuntirib bеriladi. Shu o’rinda talab va taklif qonunlari, ularning miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o’rtasidagi mutanosiblikni bayon etishga alohida e’tibor bеriladi.

Shuningdеk, bobning yakunida talabning shakllanishi va amal qilishi, unga ta’sir etuvchi omillarni o’rganishda iqtisodiyot nazariyasida muhim yo’nalishlardan biriga aylangan istе’molchi xatti-harakati nazariyasi bilan tanishib chiqamiz.