Xalqaro moliya munosabatlari

15.3. O ‘zbekistonda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga
qaratilgan chora-ladbirlar tizimi
Tashqi savdo aloqalari xalqaro h a m k o r l ik n i n g m u h im sohala- 
r id a n biri b o ‘lib, turli m a m la k a tla r bilan ilm iy -te x n ik , m ad a n iy
a lo q a la rn i yo'lga q o ‘yish u lar o ‘r1asida d ip lo m atik m u n o sa b a t- 
lar o ‘rn atish iqtisodiyotni faol va h a r to m o n l a m a rivojlantirish, 
ijtimoiy iqtisodiy m u a m m o l a r n i hal etishda y o rd a m beruvch i vo- 
sitadir.
M a m l a k a t im i z d a tashqi savdo alo q a larin i rivojlantirish, ja h o n
bozorlariga y u q o ri sifatli tayyor m a h s u lo tla r bilan kirib borish va 
m u s ta h k a m o ‘rin egallash, eksport h a jm in i oshirishga qaratilgan 
islohotlar a m a lg a o sh irilm o q d a .
M a z k u r islohotlar doirasida m a m la k a t im iz d a eksport qiluv- 
c h ila r faoliyat ini r a g ‘batlantirish uch un q a to r im tiyozlar yaratib 
berilgan. U sh b u im tiyozlar quyidagilarda n a m o y o n bo'ladi:
— q o 's h ilg a n qiymat solig'iga imtiyozlar;
— aksiz solig‘iga imtiyozlar;
— d a r o m a d solig‘iga imtiyozlar;
-- rnulk solig‘iga imtiyozlar.
0 ‘z be k isto n Respublikasi Soliq k o d e k sin in g 212-m oddasiga 
a so sa n tov arlarn i chet el valutasida ek sp o rtg a realizatsiya qilish 
oborotiga nol darajali stavka b o ‘yicha q o ‘shilgan qiym at solig‘i 
solinadi, ya ’ni bu eksport qilinadigan tovarlarni ishlab c h iq a ris h - 
d a foydalanilgan m o d d iy resurslar u c h u n q o ‘sh ilg an qiym at solig‘i 
s u m m a s in i t o ‘la sh d a n ozod etilishini an glatadi.
Q uy idagilarga esa aksiz solig‘i solinm aydi:
— aksiz t o ‘la n a d ig an tovarlarni u la r n in g ishlab ch iq a ru v ch ilari 
to m o n id a n e ksportga realizatsiya qilishga, b u n d a n 0 ‘zbekiston 
R espublikasi V azirlar M a h k a m a s i to m o n i d a n belg ila n a d ig an akt- 
siz t o ‘la n a d ig a n tov arlarning ayrim turlari m ustasno;
— k e y in c h a lik 0 ‘zbekiston R esp u b lik a sin in g bojxona h u d u d i- 
d a n olib ch iq ib ketilishi sharti bilan «bojxona h u d u d id a qayta 
ishlash» b o jx ona rejimiga jo y lashtirilgan to v arlard a n ishlab c h iq a -

---

rilg an q a y ta ishlash m a h s u li b o ‘lgan a k tsiz t o i a n a d i g a n to varlarni 
t o p s h ir is h g a ( 0 ‘zbekisto n Respublikasi Soliq kodeksi 2 3 0 - m o d -
da).
0 ‘z b e k is to n Respublikasi P r e z id e n tin in g 2000-yil 5 - iy u n d a -
gi P F -2 6 1 3 -so n li «E ksport m a h s u l o ti ishlab c h iq a r u v c h ila r n i 
r a g ‘b a tla n tiris h b orasidagi q o ‘s h im c h a c h o ra - ta d b irla r t o ‘g ‘risida» 
F a r m o n i g a m uvofiq, e k sp o rtg a m a h s u lo t ishlab c h iq a ru v c h i kor- 
x o n a la r n in g ek sp ort s alo hiy atini k e n g a y tirish , u larn i m u lk c h ilik
s h a k li d a n q a t ’i nazar, davlat t o m o n i d a n q o ‘lla b -q u v v atla sh , a m a l-
dagi soliq im tiy oz larini tartib g a solish va e k sp o rtg a m o ‘ljallangan 
r a q o b a td o s h m a h s u lo t ishlab c h iq a r is h n i k o ‘p a ytirishga sh u n d a y
i m tiy o z la r n in g r a g ‘b a tla n tiru v c h i t a ’sirin i k u c h a y tiris h m a q s a -
d id a, e k sp o rt qiluvchi k o rx o n a la r u c h u n foyda solig‘i va m u lk
solig‘in i t o ‘lash tartib i u m u m i y sotish h a jm id a o ‘zi ishlab c h iq a r- 
g a n va e rk in a lm a s h tirila d ig a n valutaga sotilg an tovarlar, ishlar, 
x i z m a tl a r ek sp o rtid a g i (ishlar b a ja rilg a n , x iz m a tla r k o ‘rsatilgan 
j o y d a n q a t ’i n a z ar) ulushiga b o g ‘liq h o ld a q u y idagic ha belgilan- 
gan:
— e k s p o rt ulushi 15 fo iz d a n 30 fo iz g a ch a m iq d o r d a b o ‘lg an id a
b e lg ila n g a n foyda solig‘i va m u lk so lig ‘i stavkalari 30 foizga ka- 
m ay tirila d i;
— e k sp o rt ulushi 30 va u n d a n k o ‘p r o q foiz b o ‘lg an id a belgi­
la n g a n foyda solig‘i va m u lk solig‘i stavk alari 50 foizga k a m a y t-
iriladi.
M a z k u r im tiyo zlar erk in a lm a s h tirila d ig a n valutaga x om ash yo
m a h s u lo tla ri — p a x ta tolasi, ip g a z la m a kalavasi, lint, neft, neft 
m a h s u l o tl a r i , gaz k o nd ensati, tabiiy gaz, elektr energiyasi, q i m -
m a t b a h o , rang li va qo ra m e ta lla r e k s p o rt qiluvchi savdo-vosita- 
c h ilik k o rx o n ala rig a , s h u n in g d e k , ish la b c h iq a ris h korxonalariga 
ta tb iq q ilin m ayd i.
M ik r o f ir m a va k ic h ik k orxonalar, o ‘zi ishlab c h iq a r g a n m a h -
s u lo tla r e k s p o rtid a n o lin g a n xorijiy v a lu ta d ag i t u s h u m n i m ajbu riy
s o tis h d a n o z o d etiladi, tabiiy gaz e k s p o rti va tr a n z it in i a m a lg a
o s h ir u v c h i k o rx o n a la r b u n d a n m u sta s n o .
393

---

1 siilab chiqarish ko rxonalariga tovarlarini eksport qilish u c h u n
o Lz ishlab chiqarish m a h s u lo tla rin i rek lam a qilish va tashqi b o -
z o rn in g m arketing tad q iq o tla rin i olib borish m a q s a d id a xorijda 
savdo uylari h a m d a vakolatx onalar och ish g a ruxsat beriladi.
Tovar konsignatsiya s h a rtla rid a , b a n k kafolatnom asi yoki 
siyosiy va tijorat tav a k k a lc h ilik la rid a n eksport k o n tra k tla rin i 
sug’urtalash polisini ta q d im e tm a s d a n e ksp o rtchi to m o n i d a n ch e t 
eldagi korxona norniga:
— 
o ‘z ishlab ch iq arg an m ah s u lo t ustav j a m g ‘a rm a s id a e k s p o rt- 
c h in in g ulushi k a m id a 51 foizni tashk il qiladigan chet eldagi k o r ­
xona nom iga eksport q ilin g a n d a yetkazib berilishi m u m k in ;
~ bo jxonada rasm iylash tirilg an k u n d a n b o sh la b 180 k u n m o -
baynida ek spo rtchi s h a r t n o m a l a r (kontraktlar) asosida chet eldagi 
ko rxonalar no m iga olib chiq ilgan tovarlar b o ‘yicha valuta tu s h u -
rni tu sh is h in i yoxud ushbu to v arlarn in g 0 ‘zbekiston Respublikasi 
hududiga q a y ta ris h n i t a ’m inlaydi.
O 'z b e k isto n Respublikasi P re zid e n tin in g 2011-yil 7-yanvardagi 
P Q -1 4 6 4 -so n li Q a ro ri bilan tasd iq la n g a n 2011—2015-yillar d a v rid a
O '/ l v k i s i o n iq tisodiyotida islohotlar ko ‘lam in i c h u q u rla sh tirish va 
kengaytirish, m a m la k a t d a ish b ilarm o n lik m u h itin i sh a k lla n tiris h
m ez o n larin i va b a h o la s h tiz im in i belgilash va am alga o s h irish
c h o ra -ta d b irla ri Davlat d a stu rig a m uvofiq, xorijiy m a m la k a t la r
tajribasidan kelib c h iq q a n holda, tovarlarni elektron deklaratsiya 
qilish liz im in i b o s q ic h m a -b o s q ic h jo riy etish n a z a rd a tutilgan . 
M a z k u r hujjat loyihasi Davlat Bojxona Q o ‘m itasi to m o n i d a n is h ­
lab chiqilgan b o ‘lib, hozirgi vaqtda m a n f a a td o r vazirlik va ta s h k i -
lotlar t o m o n id a n m u v o fiq la s h tirilm o q d a .
0 ‘z b e k is to n R e spub lika si P re z id e n tin in g 2011 -yil 14-yan- 
vardagi P F -3 5 5 7 -so n li 
« M a m la k a td a
d e m o k r a tik islo h o tla rn i 
y a n a d a c h u q u r l a s h ti r i s h va fu qaro lik ja m iy a tin i rivojlantirish 
K o n se p siy a sin in g u s tu v o r y o ‘n a lis h la rin i d e m o k r a tik b o z o r is- 
lo h o tlarin i c h u q u r l a s h ti r i s h va iqtisodiyotni lib e ralla sh tirish
s o h asida a m a l g a o s h i r i s h b o ‘yicha c h o ra - ta d b irla r t o ‘g ‘risida» 
F a r m o y i s h in i n g b a ja r ilis h i y u z a sid a n , 0 ‘z b ek iston R espublikasi
394

---

B o jx o n a k o d e k s in in g yangi ta h r i r d a g i loyihasi ish lab c h iq ilg a n va 
Oliy M ajlisga k o lrib c h iq ish u c h u n kiritilgan. Bojxona q o n u n c h i-
lig id a n f o y d a la n is h n i m a z k u r q o n u n loyihasi b ila n b irx illa sh ti- 
rish va s o d d a la s h tir is h m a q s a d id a , a in a ld ag i B ojxona kodeksi va 
0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s in in g «Bojxona t a ’rifla ri t o ‘g‘risidagi» 
Q o n u n i b irla s h tir ilg a n h a m d a x a lq a ro n o r m a va s ta n d a r t l a r b ila n
m u v o fiq la sh tirilg a n .
0 ‘zbekisto n R espublikasi P re z id e n tin in g 2011-yil 25-avgust- 
dagi P Q -1 6 0 4 - s o n « B y uro k ratik to 'siqlarn i b a r t a r a f etish va 
ta d b irk o rlik faoliyati e rk in lig in i y a n a d a o s h irish c h o ra - ta d b ir-
lari t o ‘g ‘risida» Q a ro rig a m uvofiq, lov arlarni ck sport qilishda 
t o 'la n a d ig a n b ojxon a rasm iylash tirn v i yig‘i m la r in in g a m a ld ag ig a
q a ra g a n d a o ‘r ta c h a 2 m aro ta b a g a k a m a y tir is h n i n a z a rd a tutuvc hi 
yangi stavkalari tasd iq la n g a n .
M a z k u r Q arorga m uvofiq b c lg ila n g a n k i, 2011-yilning 1-ok- 
ta b r i d a n b o s h la b tovarlar, ishlar va x i z m a tl a r n i e k sp o rt qiluvchi 
m i k r o f i r m a l a r va k ic h ik k o rx o n a la r u c h u n davlat bojxona x izm ati 
o r g a n la rid a ekspo rt k o n tra k tla rin i h iso b g a q o ‘yish to v a rla rn in g
b o jx o n a rasm iy lashtirnv i ja r a y o n id a bevosita b ojx on a p o stla ri- 
da a m a lg a osh irila di ( 0 ‘z bek isto n R esp ub lik asi P re z id e n tin in g
1997-yil 10-o ktab rd ag i PF-1871-sonli F a r m o n i b ila n ta s d i q la n ­
g a n r o ‘yxatga m uvofiq x om ash yo tovarlari e k s p o rtid a n tashqari). 
S h u n d a y qilib, 2011-yil 1 -o k ta b rd a n bo shlab, eksp o rt qiluvchi 
k o rx o n a la r u c h u n b ojx ona rasm iy la sh tirn v i, d ek laratsiya qilish, 
se rtifik atla sh tirish , s a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a n a z o ra ti va to v a r­
la r n i n g bojxona rasm iylash tirn v i ja r a y o n id a q a tn a s h a d ig a n b o s h q a
ta s h k i lo t la r faoliyatin ing bir v a q tn in g o ‘z id a a m alga o s h irilis h in i 
t a ’m in la y d ig a n «bir d a rc h a » tam o y ili aso sid a m e x a n iz m i faoliyat 
y u r it m o q d a .
B u n d a n tash q a ri, m a z k u r Q a ro rg a m uvofiq, k ic h ik b izn e s va 
xususiy ta d b irk o rlik subyektlari to v arlarin i ek sp ort qilishga ix- 
tiso sla sh tirilg a n « 0 ‘z ta d b irk o re k sp o rt» tas h q i savdo kom paniyasi 
ta s h k il etilgan va u n i n g asosiy vazifalari etib q u y id ag ila r belgi- 
lan g a n :
395

---

— kich ik biznes va xususiy tad birk orlik subyektlariga u la r n in g
lovarlarini to‘g ‘rid an to 'g ‘ri eksport qilish s h a rtn o m a la r i b o ‘yicha, 
s h u u in g d e k , xorijda tashkil etilad ig an savdo uylari orqali sotishda
ko‘m aklash ish ;
■- kich ik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari m a h s u lo t-
larini eksp o rt qilishga d o ir a m a ld ag i s h a r tn o m a la r garovi asosi- 
d a n e k s p o rtd a n oldingi m oliyalash tirishn i tashkil etish;
- 
k ich ik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari b u y u r t-
m ala riga k o ‘ra respu b lik ada ishlab c h iq a rilm a y d ig a n texnologik 
a s b o b -u s k u n a la r, ehtiyot qism lar, butlovchi b u y u m la r, x om ashyo 
va m ate ria lla rn i yetkazib berish;
— ek sp o rt m a h s u lo tla rin i s e r t ifik atlashtirishda k ic h ik biznes 
k o rxonalariga k o 'm a k la s h is h , reklam a tad b irla rin i o ‘tkazish, 
xalqaro y a rm a rk a la r va ko‘rg a z m a la rn i tashkil etish va q a tn a - 
shish, m a n f a a t d o r kichik biznes va xususiy tad b irk o rlik subyekt- 
larini axborot va m aslah at x izm a tla ri bilan ta ’m in lash .
O 'z b e k i s t o n R e s p u b lik a s i P r e z i d e n t i n i n g 2011-yil 2 5 -a v - 
g u s td a g i P Q - 1 6 0 4 - s o n l i « B y u r o k r a tik t o 's i q l a r i n i b a r t a r a f e tis h
va ta d b ir k o rlik faoliyati e r k i n lig in i y a n a d a o s h ir is h c h o r a - t a d -
birlari t o ‘g ‘risid a» Q a r o rig a m u v o fiq , V a z irlar M a h k a m a s i n i n g
« ß i r j a d a n t a s h q a r i v a lu ta b o z o r i n i y a n a d a r iv o jla n tiris h va m u s -
t a h k a m l a s h c h o r a - t a d b i r l a r i t o ‘g krisida» 2 0 0 0 -yil 2 9 - i y u n d a -
gi 2 4 5 - s o n li Q a r o r i 5 - b a n d i g a o 'z g a r t i r i s h l a r k iritilg a n va bu 
c h e t el v a lu ta t u s h u r n i t u s h i s h i n i k e c h ik t ir g a n e k s p o r t q ilu v c h i 
t a s h k i lo t la r g a j a r i m a s a n k s i y a la r in i y e n g illa s litirish tii n a z a r d a
tu ta d i. J u m l a d a n , chet e ld a n v a lu ta t u s h u m i t u s h i s h i n i n g b el- 
g ila n g a n m u d d a t l a r i o ‘t g a n d a n key in 30 b a n k k u n i d a n k o ‘p ro q
rriuddatga k e c h ik i s h ig a yo ‘1 q o ‘ygan e k s p o r t c h ig a ( k ic h i k
b iz n e s va x u s u s iy ta d b ir k o rlik s u b y e k tla ri u c h u n — 60 b a n k
k u n i ) n i s b a t a n soliq o r g a n l a r i t o m o n i d a n q u y id a g i s a n k s i y a la r
qoM laniladi:
— valuta t u s h u m i tushishi belgilangan m u d d a t d a n 180 k u n -
g a c h a k e c h ik k a n d a — tu s h m a g a n valuta m ab la g ‘lari s u m m a s ig a
n isb a ta n 10 foiz ekvivalentda;
396

---

— va luta tu s h u m i tu sh is h i b e lg ila n g a n rn u d d a td a n 180 k u n d a n
365 k u n g a c h a k c c h ik k a n d a — tu s h m a g a n valuta m a b la g ‘lari s u m -
m a s ig a n is b a ta n 20 foiz ekvivalcutda;
— v a lu ta t u s h u m i t u s h i s h i b c lg ila n g a n
r n u d d a t d a n 365 
k u n d a n o r tiq m u d d a t g a k c c h i k k a n d a
t u s h m a g a n v aluta 
m a b l a g ‘lari s u m m a s ig a n i s b a t a n q o ‘s h im c h a ravishda 70 foiz 
e k v iv a le n td a ;
— 0 £zbckisto n Respublikasi P r e z id c n tin in g 2011-yil 3 0 - d e -
k a b rd a g i P F - 4 3 9 9 -so n li « 0 ‘z bek isto n Respublikasi P re z id c n tin in g
a y rim hujjatlariga o ‘z g a rtis h la r kiritish, s lu m in gd ek, b a ’z ilarin i 
o ‘z k u c h in i yo‘q otg an deb hisoblash t o ‘g ‘risida» F a rm o n ig a m u - 
vofiq to v u q g o ‘sh tini ek sp o rt q iiish n i taqiqlash bekor qilingan.
B u n d a n tashq ari 0 ‘z b e k isto n Respublikasi P r e z id c n tin in g
2012-yil 2 6 - m a r td a g i 
PQ -1731-sonli « E k spo rt qiluvchi 
kor- 
x o n a la r n i 
rag‘b a tla n tiris h n i 
k u c h a y tiris h
va 
raq o b a tb a rd o s h
m a h s u l o tl a r n i eksp ortg a yetkazib b e ris h n i kengaytirish b orasida
q o ‘s h im c h a c h o ra - ta d b irla r t o ‘g ‘risida»gi Q a ro rig a m uvofiq, m a -
h a lliy to v ar (ish, x izm a t) ishlab c h iq a ru v c h i korx on alarg a q u - 
yidagi h u q u q l a r beriladi:
— x a lq a ro moliya in stitu tla ri, d o n o r m a m la k a tla r, xorijiy dav- 
latla r h u k u m a t la r i, boshq a n o r e z id e n tla r m a b l a g ia r i h iso b id a n
0 ‘z b e k is to n Respublikasi h u d u d i d a a m a lg a o s h ir ila d ig a n loyiha- 
lar b o ‘y ich a xalqaro ten d e rla rd a xorijiy q a tn a s h c h ila r b ilan teng 
s h a ro itla rd a , j u m l a d a n ishlab c h iq a r ilg a n to v ar (ish, x izm a t)Ia rn i 
yetkazib b erishga chet el v alu tasida s h a r t n o m a l a r tu z g a n h o ld a
ishtirok etish;
— 0 ‘z b e kisto n R esp u blik asi h u d u d i d a foydalanish n a z a r d a t u -
tilg an o ‘z id a ishlab c h iq a rilg a n to v ar (ish, x iz m a t) la r n i yetkazib 
berishga t o ‘g‘r id a n t o ‘g ‘ri b itim la r s h a rtid a n o re z id e n tla r b ilan 
xorijiy v a lu ta d a s h a r t n o m a l a r tu zish .
B e lg ila n ad ik i, m a z k u r b a n d d a k o ‘rsatilgan s h a r t n o m a l a r faqat 
x iz m a t k o ‘rsatayotgan vakolatli b a n k d a hisobga q o ‘yilgan va 
e k s p o rt qiluvchi k o rx o n a la rd e k soliq im tiyozlari berilg an h o ld a
e k s p o rt s h a rtn o m a la r ig a ten g la s h tirila d i.
397

---

Blinda, m a z k u r Qarorga b in o a n belgilab q o ‘yilganki, 2012- 
yil 1-apreldan boshlab yangi qu rilish, m avjud ishlab c h iq a ris h - 
larni m od ern iza lsiv a la sh va texn olo g ik ya ngilashga valuta kredit- 
lari b o ‘yicha asosiy qarzn i q a y ta rish g a joriy t o ‘lovlar b o ‘yicha 
y o ‘naltirilad igan valuta tu sh u m i q ism in i vakolatli ba nkla rga m aj- 
buriy s o tish d a n asosiy qarz b a ta m o m t o ‘lab b o ‘lina diga n m u d - 
d atga q a d a r ozod qilinadi.
Sifatni bo shqarish tiz im la r in i joriy etish, m a h s u lo tla rn in g
xalqaro sta n d a rtlarg a m uvofiqligini sertifik atsiyadan o 'tk az ish , 
s h u n in g d e k , laboratoriya testlari va sino vlarin i o ‘tkazish k o m - 
plekslarini xarid qilishga yo ‘n altirila d ig an m ab la g ‘larga yangi 
texnologik u s k u n a la rn i sotib o lish d a n a z a r d a tutilg an yagona 
soliq to ‘lovi b o ‘yicha soliq s olin ad ig an b a z a n i k a m a y tir is h n in g
a m aldag i tartibi m ik r o fir m a la r va kich ik k o rx o n ala r uch u n tatbiq 
etilsin.
M a z k u r qarorga b in o a n lijorat b a n k la r ig a eksport op eratsi- 
yalari b o ‘yicha faktoring x iz m a tla rin i a m a lg a o s h ir is h n in g chelc- 
langan m u d d a tin i 60 k u n d a n 90 k u n g a uza y tirg a n holda eksport 
operatsiyalari b o ‘yicha lak to rin g x iz m a tla rin i am a lga oshirish
ha jm in i kengaytirish tavsiya etilsin.
0 ‘zbekiston Respublikasi P re z id e n tin in g 2012-yil 18-ivuldagi 
P F -4 4 5 5 -so n li « Ish bilarm on lik m u h itin i y a n a d a t u b d a n yax- 
shilash va tadbirkorlikka y a n a d a keng e rk in lik berish c h o ra - ta d -
birlari t o ‘g ‘risida»gi F arm o n ig a m uvofiq, 2012-y ilnin g 1-avgus- 
tid a n boshlab, tad birk orlik faoliyati (sh u ning d ek, e k sportchilar) 
uch u n sh a rt-s h a ro itla rn i y a n a d a yaxshilashga yo‘naltirilgan a n iq
m e ’yor va c h o ra -ta d b irla r joriy q ilin g an. M a z k u r F a r m o n g a b i­
n o a n , q o n u n c h ilik n i ta k o m illa s h tirish va ish b ila rm o n lik m u h i ­
tini y a n a d a t u b d a n yaxshilashga h a m d a tad b irk o rlik k a yan a d a
keng e rk in lik berishg a yo‘naltirilgan ta d b irla rn i am alga oshirish 
b o ‘yicha 2013—2014-yillarda joriy etilgan kom pleks c h o ra - ta d b ir ­
lar D a s tu ri tasdiqlangan.
M a m l a k a t im i z h u k u m a ti t o m o n i d a n tash q i savdo siyosatining 
o q ilo n a ta r z d a yuritilayolganligi tash q i iqtisodiy a lo q a la rn in g
398

---

ja d a l s u r ’a tla rd a rivo jlan ish in i t a 'm i n l a m o q d a . U shbu b a rq a r o r
rivojlanish s u r ’a tla rin i t a ’m in la s h m a m l a k a t i m i / n i n g x alqaro 
m o liya m u n o s a b a tla ri tiz im id a m u n o sib o lrin egallashida m u h i m
a h a m iy a t kasb etadi.