Xalqaro jurnalistika yo’nalishi 3-bosqich 21/19 guruh talabasi Dusiyarova Barno

Xalqaro jurnalistika yo’nalishi
3-bosqich 21/19 guruh talabasi
Dusiyarova Barno

II-Variant

1. 
   Zamonaviy bosqichda dunyo rivojlangan mamlakatlari jurnalistikasi (AQSH misolida)
   
2. 
   AQSH axborot agentliklari tasnifi
   
3. 
   AQSH bosma jurnalistikasi
   

1. AQSh matbuoti taraqqiyot bobida o‘tgan asrlardayoq ancha ilgarilab ketdi. 1900-yilga kelib 2235 nomdagi kundalik gazeta 15 million 102 ming nusxada chop etilardi1. Bu davrda Qo‘shma Shtatlarda chiqadigan turli nomdagi nashrlar soni 21235 tani tashkil etdi. XX asrning birinchi yarmida gazetalar bilan bir qatorda «Commercial and Financial Chronicle», «Afro-American», «Baltimore Cun», «Washington Evening Star», «Journal of Commerce and Commercial», «Wachington Post and Times Herald», «Des Moines Register», «Denver Post», «Los Angeles Times», «New York Herald Tribune», «New York Times» gazetalari, «Iron Age», «Cosmopolitan», «Farm Journal», «The Saterday Evening Post» kabi jurnallar ham tobora ommalashib bordi. Jurnallar adadi bir necha yuz mingdan tortib 12 million nusxadan ham oshgani e’tiborga molikdir. AQShda gazeta-jurnal nashr etishning o‘ziga xos maktabi yaratildi. To‘rt, sakkiz sahifadan iborat bo‘lib chiqadigan gazeta o‘zini oqlay olmasligi, bunday nashrlar asosan muassis yoxud ma’lum bir guruh kishilargagina ma’qul fikrlarni yoritib, keng ommaning axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondira olmasligi to‘g‘ri anglashildi. Shu bois gazetalar yetmish, sakson, hatto yuz sahifagacha hajmda chiqib turishi odatiy holga aylangan.

Amerikaliklar asosan dam olish kuni gazeta-jurnallarni bafurja mutolaa qilishga vaqt topishini hisobga olgan tahririyatlar o‘z gazetalarining yakshanba sonlarini besh yuz sahifagacha hajmda hamda odatdagidan ikki barobar ko‘p nusxada chop etishardi. Shunisi qiziqki, bir necha million nusxada chop etiladigan besh yuz sahifalik gazetalarning ham sotuvda yetishmay qolish hollari uchrardi. Ko‘rilayotgan foydaning to‘rtdan uch qismi e’lon qilinayotgan reklamalar hisobidan olinar edi. Qolgan qismi esa gazeta savdosidan tushardi. Gazeta-jurnallar narxini belgilashda muassis yo tahririyatlar ko‘p hollarda o‘z foydasini birinchi o‘ringa qo‘ymas edilar. Bil’aks, tannarxi, masalan, taxminan ikki dollarga tushadigan gazetani uch-to‘rt barobar arzonga sotish «taomil»ga aylandi. O‘quvchilar manfaatini ko‘zlab qilingan bu ishning mevasidan aslida noshirlar ko‘proq bahramand bo‘lishadi. Ya’ni, nashrning adadi misli ko‘rilmagan darajada ortib boraveradi. Qanchalik ko‘p nusxada bosilsa, nashrning tannarxi shunchalik kamayishi turgan gap. Ikkinchidan, tadbirkor va ishbilarmonlar o‘z reklamalarini adadi ko‘p gazetalar orqali yoritishni afzal ko‘rishardi. Demak, gazetani sotishdan ko‘rilgan ba’zi zararlar reklamadan olinadigan foyda hisobiga qoplanib, qo‘shimcha daromadlarga ham erishilardi.
AQSh matbuoti taraqqiyotida 1948-yili asos solingan «Associated Press» («Matbuot uyushmasi») axborot agentligining roli katta bo‘ldi. Bu agentlik asr o‘rtalariga kelib 3460 dan ortiq gazeta-jurnalga, shuningdek, qator radiostansiya va telestudiyalarga xizmat ko‘rsatardi, agentlik dunyodagi 160 ta yirik shaharda faoliyat yuritayotgan 2500 dan ortiq muxbiriga ega edi. Assoshieyted Press maxsus byurolari orqali jahonning 100 dan ortiq shahrida chop etiladigan 1763 ta gazeta bilan teletayp orqali aloqani yo‘lga qo‘ydi. Shiddatkor davr hisoblangan XX asrning birinchi yarmida mamlakatda chop etila boshlagan ayrim nashrlar haqida to‘xtalish maqsadga muvofiqdir. AQShda gazetalar bilan bir qatorda jurnallarga ham qiziqish baland ekanligi kuzatilgan. Buni XIX asrning ikkinchi yarmida tashkil etilgan qator jurnallar navbatdagi asr avlodlarining ham e’tiborini qozonganidan bilsa bo‘ladi. Vashingtonda «National Geographic» oylik bezakli ilmiy-ommabop jurnali 1888 yilda, Nyu-Yorkda «Cosmopolitan» oylik adabiy-siyosiy jurnali 1886 yilda, ayollarga mo‘ljallangan «Voguye» oylik bezakli jurnali 1892 yilda, «American Weyekly» rangli-bezakli haftalik jurnali 1896 yilda, «New York Times» gazetasi ilovasi bo‘lgan «New York Times Magazine» jurnali 1896 yilda, «Mc Calls» ayollar oylik bezakli jurnali 1897 yilda tashkil etildi. XX asrning birinchi yarmidayoq bu jurnallar adadi bir necha yuz mingdan 13 milliongacha nusxani tashkil etgani ularning naqadar ommabop ekanligidan dalolatdir.
Jurnallarning aksariyati har haftada, oyda bir yoki ikki marotaba chop etilardi. Shunga yarasha mushtariylarining soni ham ortaverdi. Jurnallarga bo‘lgan talab-ehtiyojlar oshgani bois 1900-1950 yillarda ular safiga yana qator yangi nashrlar qo‘shildi. 1902-yilda «Chemical Engineyering» jurnalini mushtariylar qiziqish bilan kutib oldilar. Asosan muhandislik kimyosi sanoati muammolarini yoritishga mo‘ljallangan bu jurnal har ikki haftada 44589 nusxada chop qilinar edi. 1914-yili ta’sis etilgan «Current History» oylik jurnali yangi tarix mavzularini yoritishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Unda AQShning xalqaro maydonda tutgan o‘rni, ichki va tashqi siyosatiga oid rang-barang mavzularga keng o‘rin berilardi. Ishbilarmon hamda tadbirkorlarga mo‘ljallangan «Forbes» jurnaliga 1917-yilda asos solingan. Bu jurnal ham har oyda ikki marotaba chiqarilardi. «Barron’s National Business and Financial Weyekly» haftalik jurnali 1921-yilda Bostonda chiqarila boshladi. 97000 dan ortiq nusxada chop etilgan bu jurnalda AQShdagi yetakchi monopoliyachilar, ishbilarmonlar va ilg‘or moliyachilar faoliyati aks ettirilardi. Jurnalda AQShning siyosiy faoliyatiga ham xolis munosabatlar bildirilar edi. Boshqa xalqlar qatori amerikaliklarda ham adabiyotga, ma’naviyatga qiziqish mudom yuqori bo‘lgan. «The Readers Digest» oylik adabiy-siyosiy jurnali 1922-yilda Plezantvill shahrida tashkil etilganidayoq o‘ziga xos voqelik bo‘lgandi. Zero, 17 tilda chiqadigan ushbu jurnalning umumiy adadi XX asr oxiriga kelib 30 million nusxaga yetgani uning qay darajada ommalashganini ko‘rsatadi. O‘sha davrda Nyu-Yorkda qator jurnallarga asos solindi. 1922-yilda «Foreign Affairs», 1923 yilda «Time», 1924-yilda «American Mercury», 1925-yilda «The New Yorker», 1929 yilda «Business Weyek», 1930-yilda «Fortune», 1933-yilda «Newsweyek» jurnallari tashkil etildi. Ma’naviyatga tashna mushtariylar orasida bu jurnallar tezda ommalashib, umumiy adadlari ham bir necha yuz mingdan 10 million nusxagacha yetdi. Demak, AQShdagi nashrlar ham mazmunan juda boy, sifatli, o‘quvchi didiga mos bo‘lgandirki, ularning mushtariylari tobora ko‘paya bordi. O‘sha nashrlarning muassis va ta’sischilari o‘quvchilar sonining ko‘payishidan manfaat ortishini to‘g‘ri hisob-kitob qilib, gazeta-jurnallarni haqiqiy tannarxidan ham arzonga sotishardi. Chunki bu sohada faqat daromad ketidan quvganlar uzoqqa bora olmasligini, tez orada bozori kasodga uchrashini amerikalik noshirlardan tortib muassislargacha yaxshi bilishardi.
AQShlik mushtariylarning sevimli nashrlaridan biri – «Life» rangli-bezakli jurnaliga 1936-yili asos solingan. Umumiy adadi 6041778 nusxa bo‘lgan bu xalqaro miqyosdagi jurnal ikki haftada bir marta chop etila boshlagan. Jahon miqyosida o‘z o‘quvchilariga ega bo‘lgan ushbu nashr Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun Parijda ispan tilida ham chop etilardi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng jurnal «XX asr – Amerika asri», «AQSh dunyo rahnamosidir» shiorlari ostida chiqariladigan bo‘ldi. Dunyo miqyosida muxlislariga ega bo‘lgan «Look» jurnaliga 1937-yilda Nyu-Yorkda asos solindi. Ikki haftada bir marta 5623413 nusxada chop etiladigan jurnalda rang-barang suratlar bilan bir qatorda qiziqarli hikoyalar, kinoyulduzlar haqida ocherklar yoritilardi.

2. Axborot agentligi, shuningdek, matbuot agentligi, matbuot assotsiatsiyasi, simli xizmat yoki axborot xizmati, mamlakat yoki dunyo bo'ylab yangiliklarni to'playdigan, yozadigan va gazetalar, davriy nashrlar, radio va televidenie eshittirishlari, davlat idoralari va boshqa foydalanuvchilarga tarqatuvchi tashkilot . U odatda yangiliklarni o'zi chop etmaydi, balki o'z obunachilariga yangiliklarni yetkazib beradi, ular xarajatlarni bo'lishish orqali boshqa yo'l bilan to'lay olmagan xizmatlarni oladilar. Barcha ommaviy axborot vositalari yangiliklarning asosiy qismi uchun agentliklarga bog'liq, hattoki o'zlarining keng qamrovli yangiliklarni yig'ish manbalariga ega bo'lgan bir nechtasi ham.

Axborot agentligi turli shakllarga ega. Ayrim yirik shaharlarda gazetalar, radio va televideniyelar politsiya, sudlar, hukumat idoralari va shu kabilar haqidagi yangiliklarni muntazam yoritish uchun kuchlarini birlashtirdilar. Milliy agentliklar birja kotirovkalari, sport natijalari va saylov hisobotlarini yig'ish va tarqatish orqali bunday qamrov doirasini kengaytirdi. Bir nechta agentliklar o'z xizmatlarini butun dunyo bo'ylab yangiliklarni o'z ichiga olgan holda kengaytirdilar. Xizmat o'z ichiga yangiliklarni sharhlash, maxsus ruknlar, yangiliklar fotosuratlari, radioeshittirish uchun audio yozuvlar va ko'pincha televizion xabarlar uchun video yoki kinofilmlarni o'z ichiga oladi. Ko'pgina agentliklar kooperativ hisoblanadi va bu tendentsiya Ikkinchi jahon urushidan beri davom etmoqda. Tashkilotning ushbu shakliga ko'ra, alohida a'zolar umumiy foydalanish uchun agentlik puliga o'zlarining aylanish joylaridan yangiliklarni taqdim etadilar. Yirik axborot markazlarida milliy va butun dunyo bo'ylab agentliklarning muhim voqealarni yoritish uchun o'z muxbirlari bor va ular o'z xizmatlarini tarqatishda yordam berish uchun ofislariga ega. Umumiy axborot agentliklaridan tashqari bir qancha ixtisoslashgan xizmatlar ham rivojlangan. Birgina Qo'shma Shtatlarda bularning soni 100 dan oshadi, jumladan, Fan xizmati, Diniy yangiliklar xizmati, Yahudiy telegraf agentligi va News saylov xizmati. Boshqa mamlakatlardagi ixtisoslashgan xizmatlar qatoriga Rim katoliklari uchun alohida qiziqish bildiruvchi yangiliklar haqida xabar beruvchi Shveytsariyaning Katholische Internationale Presseagentur va ingliz va urdu tillarida musulmonlar qiziqishiga oid yangiliklarni yetkazib beruvchi Pokistonning Star News agentligi kiradi.
Amerika Qo'shma Shtatlaridagi yirik matbuot assotsiatsiyalari o'z xizmatlarini ko'ngilochar funksiyalarni o'z ichiga olgan holda kengaytirdi va ba'zi xususiyatli sindikatlar o'z xizmatlarining bir qismi sifatida yangiliklarni to'g'ridan-to'g'ri yoritishni ta'minlaydi. Gazeta korxonalari assotsiatsiyasi Qo'shma Shtatlarda yangiliklar va xususiyatlarni tarqatadi. Axborot xizmatlarining ko'pligiga qaramay, har kuni dunyo bo'ylab chop etilayotgan va efirga uzatiladigan aksariyat yangiliklar faqat bir nechta yirik agentliklardan keladi, ulardan uchtasi eng kattasi AQShdagi Associated Press, Buyuk Britaniyadagi Reuters va Agence France-Pressedir. Fransiya. Faqat shular va yana bir nechtasi tajribali muxbirlarni dunyoning yangiliklari muntazam rivojlanayotgan barcha hududlariga joylashtirish uchun (yaxshi tashkil etilgan uzatish vositalaridan foydalanishni ta'minlash uchun) yoki kutilmaganda yangiliklar paydo bo'ladigan joyga ularni jo'natish uchun moliyaviy resurslarga ega. Ushbu agentliklar xizmatni deyarli bir zumda tarqatish uchun jihozlangan. Jahon agentliklari boshqa agentliklar va alohida axborot vositalari bilan turli aloqalarni o'rnatdilar. Ularning aksariyati muhim nuqtalarda o'z xodimlari vakillari tomonidan to'plangan yangiliklarni to'ldirish uchun milliy yoki mahalliy agentliklarning yangiliklar xizmatlarini sotib oladi. Reuters, Frans-Press agentligi kabi, ba'zi milliy agentliklar tomonidan tarqatiladigan butun dunyo bo'ylab yangiliklar faylini va ularning ichki xabarlari bilan ta'minlaydi. Amerika xizmatlari ko'pincha o'z xizmatlarini chet eldagi individual foydalanuvchilarga etkazib berish uchun shartnoma tuzadilar. Kommunistik mamlakatlardagi axborot agentliklari o'zlarining milliy hukumatlari bilan yaqin aloqada bo'lgan. Har bir yirik kommunistik davlatning o'z milliy axborot xizmati bor edi va har bir axborot xizmati rasmiy ravishda, odatda axborot vaziri tomonidan nazorat qilinardi. TASS, Sovet axborot agentligi Sovet Ittifoqi va uning ittifoqchilari uchun jahon yangiliklarining asosiy manbai edi; u Sovet Kommunistik partiyasining siyosatini ham ma'lum qildi. Sovet hududidan tashqaridagi kommunistik davlatlar, masalan, Xitoy va Yugoslaviya o'zlarining davlat axborot xizmatlariga ega bo'lib, ular xuddi shunday tarzda nazorat qilingan. Xitoyning Sinxua yoki Yangi Xitoy axborot agentligi 20-asr oxirlarida kommunistik mamlakatda qolgan eng yirik axborot agentligi edi.

3. AQSh gazetalari haqida so‘z yuritganda ham, avvalo, XIX asrda yuz bergan ayrim voqea-hodisalarga bir bora nazar tashlash maqsadga muvofiqdir. Negaki, bu davrda navbatdagi asr matbuotining ravnaqi uchun zamin yaratilgandi. Dunyoda dong taratgan «New York Times» («Nyu-York Tayms») gazetasiga ham ayni shu davrda – 1851 yilda asos solindi. «Nyu-York Tayms kompani» deb nomlangan kompaniya tomonidan har kuni chop etiladigan gazetaning adadi 623588 nusxa, yakshanba kunlari esa 1261800 nusxadan kam bo‘lmagan. Har kuni 80-120 sahifada chop etiladigan gazetaning yakshanba sonlari 400-500 sahifagacha yetishi odatiy holga aylangan. Dam olish kungi soniga jurnal tipidagi ikkita ilova – «Nyu–York Tayms megezin» va «Nyu–York Tayms buk revyu» ham qo‘shib chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan. Ulardan tashqari, «New York Times»ning 30 ga yaqin ilovalari chiqib turadi. Uning Lotin Amerikasi uchun Limada (Peru) va Yevropa davlatlari uchun Parijda nashriyot uylari mavjud. Gazeta xodimlarining umumiy soni 5000 nafardan ortiq kishini tashkil etadi, aynan tahririyat shtatida esa 900 xodim muntazam faoliyat ko‘rsatadi. AQShning 17 ta yirik shahrida hamda 29 ta mamlakat poytaxtlarida bu gazeta doimiy byurolariga ega. «Makkormika–Patterson» gazeta tresti mamlakatdagi yirik nashrlarga asos solgan. O‘sha nashrlarning umumiy adadi 3,4 million, yakshanba sonlari esa 5 million nusxadan ortiqroqdir. Xristianlik ilmini targ‘ib etuvchi «Christian Sciyence Monitor» gazetasiga 1908 yilda Bostonda asos solingan. 1917 yilda Medisonda (Viskonsin shtati) chiqa boshlagan «Capital Times» kundalik mustaqil gazetasida asosan ijtimoiy mavzudagi maqolalarga keng o‘rin beriladi. «The New York Daily News» («Nyu-York kundalik yangiliklari») gazetasining nomidanoq mazmun-mohiyatini anglash mumkin. 1919 yilda asos solingan bu gazeta sahifalarida asosan yangiliklar va reklamalar yoritilardi. Uning tahririyatida 3000 dan ortiq xodim faoliyat ko‘rsatardi. Gazeta adadi o‘tgan asr o‘rtalarida 2056521 nusxani, yakshanba sonlari esa 3455033 nusxani tashkil etardi. AQSh matbuoti taraqqiyotida 1919-yilda tashkil topgan «Federated Press» axborot agentligining ham salmoqli hissasi bor. Ko‘plab gazetalar eng muhim axborotni shu agentlikdan olardilar. Uning uchta bo‘limi Nyu-York, Vashington va Detroyt shaharlarida joylashgan.

«Washington Daily News» haftalik gazetasi 1921 yildan chiqa boshlagan. Bu gazeta asosan Skripss-Govard tresti siyosiy yo‘nalishidagi mavzularni kengroq yoritardi. Rang-barang materiallar bilan bir qatorda turli ko‘ngilochar suratlar va maqolalar ham muxlislarni xushnud etardi. Mamlakatdagi yetakchi gazetalardan biri – «New York Herald Tribune»ga 1924 yilda asos solingan. Bugungi kunda ushbu gazeta yetakchi nashrlardan deb topilgan. Gazetaning «Yevropa nashri» Parijda chiqadi. XX asr o‘rtalarida 500000 nusxa atrofida chiqib turgan gazeta 50-80 sahifadan, yakshanba sonlari esa 300-400 sahifadan kam bo‘lmasdi. 1924 yildan chiqa boshlagan yana bir gazeta – «New York Daily Mirror» Nyu-Yorkning kundalik ko‘zgusi hisoblangan. Gazeta sahifalarida asosan amerikalik monopoliyachilarning qarashlari o‘z aksini topardi. «This Weyek» haftaligi 1935 yili Nyu-Yorkda chiqa boshlashi bilanoq o‘z muxlislarini topdi. Yakshanba kunlari 39 ta ilovasi bilan chop etiladigan bu nashrning umumiy adadi 11685200 nusxadan oshardi. Asosiy maqsadi reklamalarni joylashtirish bo‘lgan ushbu haftalik sahifalarida hikoya, ocherk, siyosiy va ijtimoiy mavzudagi maqolalar ham tez-tez yoritilib turgani uning ixlosmandlari sonini ko‘paytirishga xizmat qilardi. Kasaba uyushmalarining 1942 yili San-Fransiskoda tashkil etilgan nashri – «The Dispatcher» mustaqil gazetasi asosan ishchi-xizmatchilar manfaatini himoya qilishga yo‘naltirilgandi. Ularning erkin minbari hisoblangan mazkur gazetada dunyo miqyosida kasaba uyushmalarining ilg‘or tajribalari, bu sohadagi muammolar yoritilardi. Odamlarda ijtimoiy, siyosiy mavzulardagi maqolalarga qiziqish katta ekanligini anglagan chikagolik jurnalistlar va noshirlar 1947 yili «Chicago Sun–Times» gazetasini tashkil etdilar. Bu davrda kurrai zaminda turfa siyosiy voqea-hodisalar avj olayotgan edi. SSSRdagi qonli qatag‘onlar, Yevropada Ikkinchi jahon urushining o‘choqlari paydo bo‘layotgani haqidagi xabar va sharhlar amerikaliklarning ham e’tiborini jalb qilmasdan qolmasdi. Boshqa yetakchi gazetalar qatori «Chicago Sun–Times» gazetasi sahifalarida ham bu mavzular yoritib borildi. Agressiya va urushlarga hamisha qarshi turadigan «National Gardian» taraqqiyparvar gazetasiga 1948 yili Nyu-Yorkda asos solingan edi. Ko‘p o‘tmay bu gazeta nihoyatda ommalashib ketdi. Dunyoning barcha burchaklarida uning muxlislari topiladi. XX asr birinchi yarmida AQShda matbuot ravnaqini yaxshi pog‘onalarga ko‘tarishda «Ogdena», «Nyuxauz», «Perri», «Ridder», «Skripps-Govard», «Skripps», «Tayms–Mirror kompani», «Xerst» kabi gazeta tresti, konserni va birlashmalari salmoqli o‘rinda bo‘lishdi. Ular o‘nlab gazetalarni million nusxalarda chop etishgani yaxshi ma’lum. Shunisi e’tiborga molikki, AQShda ingliz tilidagi nashrlar bilan bir qatorda boshqa millat o‘quvchilariga mo‘ljallangan gazetalar ham emin-erkin chop etilardi. Masalan, 1905 yildan Bostonda latish tilida «Amerikas Latweyetiyes» («Amerikas Latvietis»), 1909 yildan Nyu-Yorkda eston tilida «Uus Ilm» («Uus Ilm»), 1917 yildan Nyu-Yorkda rus tilida «Russkiy Golos», litva tilida esa 1911 yildan Nyu-Yorkda «Laisve» («Laysve») va 1923 yildan Chikagoda «Vilnis» («Vilnis»), Nyu-Yorkda ukrain tilida «Hromadsky Holos» («Gromadskiy Golos»), 1938 yildan Nyu-Yorkda arman tilida «Lraper» («Lraper») gazetalari ham ko‘pming nusxalarda chop etilgani bu yurtda demokratiyaning ravnaq topganidan dalolatdir. AQSh matbuoti tarixida XX asrning birinchi yarmida boshlangan ilg‘or usullar va an’analar dunyo matbuoti taraqqiyotiga ham sezilarli darajada ta’sirini o‘tkazib kelayotir.