Xalqaro jurnalistika yo’nalishi 3-bosqich 21/19-guruh talabasi Dusiyarova Barnoning

Xalqaro jurnalistika yo’nalishi
3-bosqich 21/19-guruh talabasi
Dusiyarova Barnoning
O’zbek va jahon adabiyoti fanidan
Yakuniy nazorat ishi


Jahon dramaturgiyasi tarixida Vilyam Shekspir ijodining o’rni

Shekspirning ingliz adabiyotiga ta'sirini inkor etib bo'lmaydi. Shekspirning ta'siri an'anaviy adabiyot va teatrdan hozirgi filmlar, g'arb falsafasi va ingliz tiliga qadar kengaydi. U eng yaxshi ingliz tilidagi yozuvchilardan biri sifatida tanilgan va romanlar, pyesalar, dramalar uchun innovatsion g'oyalarni kiritgan va hatto she'riyat olamini o'zgartirgan tarixiy shaxs hisoblanadi. Shekspirning eng muhim hissalaridan biri shundaki, u ingliz tiliga ko'plab yangi so'zlarni kiritgan. U 1700 ta tez-tez ishlatiladigan so'zlarni va ko'plab yangi iboralarni ixtiro qildi. Masalan, keng qo'llaniladigan "men uchun yunoncha" (“it’s Greek to me”) iborasi Shekspir tomonidan yaratilgan va ushbu ibora tushunish qiyin bo'lgan narsaga nisbatan qo'llaniladi. Bundan tashqari, "Vindzorning quvnoq xotinlari" (The Merry Wives of Windsor ) asarida Shekspir qon haroratini hissiy hayajon bilan tenglashtirish uchun "sovuq qonli/issiq qonli" (“cold-blooded/hot-blooded” ) iborasini ishlatgan - bu hozir juda keng tarqalgan. Bu iboralarning barchasi Shekspir tomonidan ixtiro qilingan va zamonaviy yozuvchilar tomonidan o'z asarlarida keng qo'llaniladi. Masalan, Aldous Xakslining “Jasur yangi dunyo”, Robert Stounning “Urush itlari”, Rey Bredberining “Bu yo‘lda yovuzlik” va Samuels Jonsonning “Ingliz tili lug‘ati” kitoblarida Shekspir tomonidan yaratilgan so‘z va iboralar qo‘llaniladi. Jonson hammadan ko'ra Shekspirdan iqtibos keltiradigan yagona muallifdir. Shekspirning asl iboralari hali ham suhbat tilida qo'llaniladi.

Shekspir fe'llarni qo'shimcha va sifatlarga o'zgartirdi. Undan oldin bog‘langan so‘zlar birga qo‘llanilmagan. U koʻp soʻzlarga qoʻshimcha va old qoʻshimchalar ham qoʻshgan. To'g'ri imlolardan foydalanish Shekspir davrida keng tarqalgan. Shekspirgacha grammatika qoidalari yetarlicha aniqlanmagan va ingliz tili grammatikasi uchun aniq bir mezon yo‘q edi. Aniqrog‘i, Shekspir ingliz tilining ko‘p jihatlarini o‘zgartirdi. Uning ishi 17-18-asrlarda ahamiyat kasb etdi, bu ingliz tilini standartlashtirishga yordam berdi.
Shekspir butun umri davomida ingliz adabiyotiga tinmay xizmat qildi. Uning mavjud asari 154 sonet, 39 pyesa, ikkita hikoyaviy she’r va boshqa bir qancha misralardan iborat. Shekspirning asarlari dunyoning ko'plab tillariga tarjima qilingan va uning pyesalari hali ham ko'plab teatrlarda namoyish etilmoqda. Shekspirni va uning asarlarini o'qigan va tushunadigan ko'pchilik odamlar uning ishining ashaddiy muxlislariga aylanadi. U ingliz tilini ijodiy va adabiy onglar uchun go'zal qal'aga aylantirganini inkor etib bo'lmaydi. Shekspir o'ziga xos tilni egallagan va o'z ijodida romantika va tragediya mavzularini chin dildan qo'llagan.
Zamonaviy yozuvchilar, yozuvchilar va dramaturglarga Shekspirning pyesalari va asarlari katta ta'sir ko'rsatadi. Shekspir Herman Melvil, Charlz Dikkens, Tomas Dikkens va Uilyam Folkner kabi mualliflarga katta ta’sir ko‘rsatgan. Charlz Dikkens Shekspir asaridan deyarli 25 ta nom olgan. U o'z ishida Shekspirning ko'plab iqtiboslaridan foydalangan. Herman Melvillning "Mobi Dik" romanidagi personaj Shekspirning “Gamlet”i ta'sirida yaratilgan. Melvilning ko'pgina yozuvlarida Shekspir asaridan olingan sarlavhalar ham bor.
Nafaqat Angliya, balki jahon tarihida shu kunga qadar Shekpirdek keng ko‘lamli dramaturg dunyoga kelmadi. Mana 450 yildirki, uning o‘lmas asarlari dunyo teatrlari sahnasidan tushmaydi. Mashhur yapon rejissyori Akira Kurasava tomonidan suratga olingan “Qirol Lir”, “Makbet” filmlari sharqona betakror talqini bilan shekpirshunoslarni hayratga soldi. O‘zbek Milliy akademik drama teatrida Mannon Uyg‘ur tomonidan sahnalashtirilgan “Hamlet” spektakli (Hamlet – A.Hidoyatov) o‘tgan asrning o‘ttizinchi yillarida eng talabchan mutaxassislar tomonidan yuksak e’tirof etildi. Abror Hidoyatov ijrosidagi Otello angliyalik mutaxassislarning-da olqishiga sazovor bo‘ldi. Hisob-kitoblarga qaraganda, Shekspir hali-hanuz yiliga taxminan yigirma million odamni ish bilan ta’minlar ekan. Vilyam Shekspir 1564 yilda Angliyaning unchalik katta bo‘lmagan Stretford shahrida dunyoga keladi.Uning otasi shu shaharning yirik savdogarlaridan va ayni zamonda, ko‘zga ko‘ringan siyosiy arboblardan edi.Bir necha vaqt shu shaharning boshlig‘i bo‘lib ishlagan ham. Uilyam maktabni tamomlagach,Londonga kelib,teatrda dastyor bo‘lib xizmat qila boshlaydi. So‘ngra Angliyada yaqinlarda tashkil etilgan,yangi “Globus” nomli xalq teatrida 1612 yilga qadar aktyorlik qiladi va repertuar adabiyotmasalalari bilan shug‘ullanadi. Ko‘p o‘tmay o‘z pyesalari bilan katta shuhrat qozonadi. Hayoti juda murakkab va qiyin sharoitlarda, yangilik bilan eskilik orasidagi keskin olishuvlar jarayonida o‘tadi.
Shekspir dunyoga kelgan Stretford shaharchasi Eyven daryosi yoqasida joylashgani bois uni “Eyven bo‘yidagi Stretford” deb atashgan. Buning ham kichik tarixi bo‘lib, o‘sha yerlik Klopton ismli savdogar Londonga qatnab, katta mablag‘ orttiradi. Umrining poyonida esa o‘z shahriga qaytib, Eyven daryosi ustiga o‘z mablag‘i hisobidan ko‘prik qurdiradi. Bu ko‘prik sayyohlar uchun London shahriga eltuvchi yo‘l bo‘lgan. Shu davrdan boshlab “Eyven bo‘yidagi Stretford” shahri deb yuritila boshlagan. Stretfordga rasman shahar maqomi berilishida qirol Richard I ning xizmati katta bo‘lib, u shahar xududida haftaning payshanba kunlari katta bozor tashkil etish to‘g‘risida qaror chiqargan. Avvallari shaharni kesib o‘tadigan uchta ko‘chaning chorrahasida xoch o‘rnatilgan bo‘lib, u bozor o‘rnini bildirib turgan. Bu voqealar taxminan 1500-yilning boshlariga to‘g‘ri keladi. Keyinchalik Shekspir yashagan davrda xoch o‘rnida usti yopiq kattagina bozor bo‘lib, unda oziq-ovqat, kiyim-kechak qishloq xo‘jalik asbob-uskunalari va bshqa narsalar sotiladigan rastalar bo‘lgan.
Vilyam Shekspirning otasi davlatmand bo‘lganligi haqida arxiv hujjatlarida ma’lumotlar bor. Agar u shaharning oddiy fuqarosi bo‘lganida shahar boshqaruvi ishlariga aralashtirilmagan bo‘lardi. 1567-yilda Jon Shekspir shahar sudining beylifligiga (sud qarorlari chiqaruvchi hamda ijroni nazorat qiluchi oqsoqol) nomzodi ko‘rsatilgan uch kishi orasida uning ham nomi bo‘lgan. U 1568-yilning birinchi oktyabridan beyliflik vazifasini bajarishga kirishadi. Jon ikki haftada bir marta bo‘lib o‘tadigan sud yig‘ilishida raislik qilgan. Shahar fuqarolarining mol-mulkini musodara qilish, egasiz mol-mulkni nazorat qilish, bozordagi narx-navo ustidan muntazam nazoratni amalga oshirish beylif zimmasida bo‘lgan. Shuningdek, u bozor kunlari ikki yoki to‘rt nazoratchi qurshovida bozorni aylanib, hamma uchun maqbul narx-navoni belgilagan. Shahar oqsoqollari tomonidan chiqarilgan qonunlarni bajarishdan bo‘yin tovlagan fuqarolarni xibsga olish to‘g‘risida qaror chiqargan. Demak, beylif shaharda Qirollik nomidan ish ko‘ruvchi mansabdor shaxs bo‘lgan. Jon Shekspir o‘zining mavqei, shahar boshqaruvidagi xizmatlarini inobatga olgan holda o‘zi va avlodlari uchun “Dvoryanlik” unvoni – gerb berishlarini so‘rab, Qirollik palatasi a’zolariga bir necha bor murojaat qilgan. Ammo nima sababdandir uning iltimosi qondirilmagan. Shundan keyin jamoat va davlat ishlaridan o‘zini tortgan bo‘lishi mumkin.
Shoirning o‘ziga keladigan bo‘lsak, u Qirollik qonunida belgilangan tartibda o‘qitilgan. 1552-yilda Qirolicha Mariya Tyudor tomonida joriy etilgan “Yo‘riqnoma”ning qirq birinchi bandida o‘rta maktablardagita’lim berish uslubi qat’iy belgilangan bo‘lib, Angliyada Xristian dinining protestantlik mazhabi taomili bo‘yicha ibodat qilish, bolalarni o‘qitish bilan mashg‘ul bo‘lgan shaxslar ilohiy bilimlarga nisbatan o‘quvchilarda hurmat va ehtirom tuyg‘usini uyg‘ota bilishlari hamda o‘quvchilarda diniy e’tiqodnimustahkamlashga erishmoqlari lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shekspirning qaysi maktabda va qanday o‘qiganligi to‘g‘risida ma’lumotlar saqlanmagan. Oradan qariyb yuz yillar o‘tib, 1709 yilda shekcpirshunos Nikolas Rou quyidagi fikrni olg‘a suradi: Jon Shekspir o‘zining shoir o‘g‘lini mahalliy bepul maktabga o‘qishga bergan bo‘lib, bo‘lg‘usi shoir lotin tilini mukammal egallagan. Nikolas Rou tilga olgan “Eyven bo‘yidagi Stretford shahridagi yagona o‘quv dargohi “Qirollik maktabi”bo‘lib u, Shekspirlar oilasi yashagan Xenli-stritdanyarim chaqirim narida joylashgan.
Shekspirshunos T.U.Bolduni o‘zining Shekspir to‘g‘risidagi kitobida shunday izoh beradi: “Shekspir o‘sha davrda Antik adabiyot yuzasidan grammatika maktabi bergan bilimni mukammal egallagani o‘z davridagi eng yuksak maqomdagi yozuvchidan kam emasligining isbotidir. Stretforddagi grammatika maktabi lozim bo‘lgan barcha ilmlarni o‘quvchilarga bera olgan”. Aftidan, Vilyam, shahardagi “Qirollik maktabi”ni tamomlay olmagan. Inglizlarning oilaviy munosabatlariga ko‘ra balog‘at yoshiga yetgan har bir o‘spirin o‘z mustaqil hayotini yo‘lga qo‘yishi lozim. Bunday odatga hanuz amal qilib kelinadi. O‘n besh yoshga to‘lgan yigitcha, agar u dvoryan oilasiga mansub bo‘lsa, qirol saroyiga paj (Saroydagi past amallardan, dastyorlik, yugurdaklik vazifalarini bajaruvchi) sifatida ishga kirishi kerak bo‘lgan. Oddiy oila farzandlari esa biron-bir hunarni egallash uchun ustaga shogird tushgan. Jon Shekspirda dvoryanlik unvoni bo‘lgan-bo‘lmagani ma’lum emas. Shu bois, Shekspir o‘z otasining qo‘lqop tikish hunarini o‘rganishga kirishgani haqiqatga yaqinroq.
Shekspir ijodi bilan shug‘ullangan mutaxassislarning taxminlariga ko‘ra, Vilyam shu yili biron-bir sayyor truppaga ergashib, o‘z baxtini sinab ko‘rish uchun London shahriga ravona bo‘lgan. London o‘z davrda yer yuzidagi eng katta, eng mukammal shahar bo‘lgan. Shaharning barpo bo‘lishi yangi eraning 43 yili Rim imperatori Klavdiy Londiumning Britaniya davlatini bosib olishi bilan bog‘liq bo‘lib, avvaliga imperatorning nomi bilan “Londinum deb yuritilgan. Rimliklar shaharni tashlab ketganlaridan keyin ko‘p yillar u qarovsiz qolgan. Keyinchalik shahar atrofiga anglasaksonlar kelib o‘rnasha boshlaydi. Ular Londinumdan chetroqda yangi markaz qurishga kirishadilar va uning nomini “London”, ya’ni, “Savdogarlar shahri” deb ataydilar. Shekspirning poytaxtga kelishi taxminan 1590 yillarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda Angliya Uyg‘onish davrining eng qaynoq pallasiga kirgan bo‘lib, sanoat, ishlab chiqarish, diniy va dunyoviy bilimlar bir-biri bilan keskin kurashga kirishgan tarixiy jarayon edi. Bir tomondan katolik mazhabining aqidaparastlik oqimi. Hur fikrlilik kushandasi “inkvizisiya” o‘z mavqeidan ajralib qolishdan qo‘rqib jon-jahdi bilan o‘z g‘oyalarini himoya qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan insonparvarlik g‘oyalarini ilgari surayotgan yangi ko‘rinishdagi falsafiy oqim, insonni o‘z-o‘zini anglash orqali tabiat va jamiyatga ta’sir eta olish salohiyatiga ega ekanligini his qilishi, uning dunyoqarashi va e’tiqodiga ta’sir o‘tkazmasdan iloji yo‘q edi.
Shekspir Londonga qadam qo‘yganida uning yonida sariq chaqasi ham bo‘lmagan. Tayinli ishga joylashish uchun esa nufuzli biror amaldorning kafillik xati talab qilingan. Bu tamoyil hanuz Angliyada o‘z kuchini yo‘qotmagan. Shunday qilib, Shekspir uni hech kim tanimagan vaqtda tirikchilik o‘tkazish va shaharga o‘rnashish uchun har qanday qora ishdan qaytmagan. Shekspirning Londondagi hayotining dastlabki yillari to‘g‘risida 1743-yilda publisist Robert Sheyelsom tomonidan tuzilgan “Britaniya va irlandiyalik buyuk shoirlarining hayotiy lavhalari” kitobida Shekspir haqida to‘liqroq va nisbatan ishonarli ma’lumotlar keltirilgan: “Shekspir Londonga kelgan dastlabki kunlarida unda na pul, na tanish-bilishi bo‘lgan va yordam so‘rab kimga murojaat qilishni ham bilmagan. U davrlarda yasan-tusan izvoshlarda yurish odat tusiga kirmagani uchun shaharlik oliftalar tomoshalarga ot minib kelishgan. Shekspir ularga o‘z xizmatini taklif qilgan va to ot egalari tomosha ko‘rib chiqqunlariga qadar jonivorlarga qarab turgan. Tomosha tugagach, ot egalarini otga minishlariga ko‘maklashgan, evaziga choy-chaqa ishlagan. U so‘zamolligi, aql-farosati, bilimdonligi bilan boshqalardan ajralib turganki, bora-bora ko‘pchilik otlarini faqat unga ishonib topshirgan. Shu bois, shuncha otga qarab turishni bir o‘zi eplolmaganidan shu yerlik bolakaylarni ishga yollagan. “Qorovul”ning teatr sohasidagi bilimlari, yaxshi ijroni yomondan osongina ajrata olishi aktyorlar e’tiborini jalb qila boshlaydi. Uni ommaviy sahnalarda ishtirok etishga taklif etishadi. O‘rni kelganda suflyorlik ham kiladi. Bir so‘z bilan aytganda, Shekspirning bilimi, shoirtabiatligi, har qanday odam bilan tezgina til topishib keta olish qobiliyati uni eshik tagidan ichkariga yetaklab kiradi”.
Shekspirning “Venera va Adonis” poemasi o‘zi hayotligida 15 marta qayta nashr qilingan. Asar Londondagi “Blekfrayze” bosmaxonasida 1593 yilning 18 aprelida “Noshirlar shirkati”da ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Shekspirning hamyurti Richard Stenli uni 4 pensiga sotib olgan birinchi o‘quvchi sifatida kitob do‘konidagi “kirim-chiqim” daftarida qayd etilgan. Buni Stenli ham kundaligida qayd qilgan bo‘lib, ana shu kundalik Shekspirning XVIII asrgacha qorong‘u bo‘lib kelgan tarixiga oydinlik kiritishga asos bo‘lgan. Shekspir ikkinchi dostoni “Lukresiya”ni ham Sautgemptonga bag‘ishlagan. Kitobning muqaddimasida avvalgisiga qaraganda qisqa va kamtarinroq bag‘ishlov so‘zlari bo‘lib, “Itoatkor qulingiz Uilyam Shekspir”, deya imzo qo‘yilgan. O‘sha davrda Shekspirdan tashqari teatr uchun pyesalar yozgan yozuvchilar ko‘p edi. Ammo ulardan ikki kishigina Shekspir bilan ijodiy bahsga qodir bo‘lib, biri Kristafor Marlo, ikkinchisi Robert Grin edi. Agar Robert Grinning asarlarida tarixiy va afsoniy mavzular ustivor bo‘lib voqea va hodisalarning o‘zgarishi,tashqi kuchlarning asar mazmuniga ta’siri katta bo‘lsa, Kristafor Marlo asarlarida shaxsning ichki ruhiy holatlaridan kelib chiqadigan ehtirosli holatlar, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi muvozanatni buzilib, izdan chiqarishi fojialar mazmunini tashkil qilgan. Shekspir har ikki shoirning uslubidan o‘rinli foydalangan. Shaxs va jamiyat, insonlar bilan ma’budlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar uning asarlari mavzusini tashkil etadi.
Noyob qobiliyat egalari uchun o‘z jamiyatida yashab, ijod qilish va uni boshqalarga manzur qila olish hamma davrda ham oson bo‘lmagan. Shekspir Gringa qarshi e’tiroz bildirib, maktub yoki raddiya yozmagan. Vilyam ijodiy faoliyatini aktyorlikdan boshlab, asta-sekin o‘z truppasi uchun dramatik asarlar yoza boshlagan. Grin Shekspirni asarlarida haddan tashqari shafqatsizlikka urg‘u berganlikda ayblaydi. Shekspirning yozuvchilik salohiyati to‘g‘risida uning yaqin do‘stlari, teatrdagi hamkasblari Xeming va Kondalning quyidagicha so‘zlari mavjud: “Uning fikrlari qalamdan ortda qolmasdi.O‘ylaganlarini shu qadar osonlik bilan qog‘ozga tushirardiki, shoirning yozganlaridan bironta nuqson yoki tuzatilgan so‘zlarni topib bo‘lmasdi”. Shekspir tabiat in’om etgan buyuk qobiliyat egasi edi. Unda antik adabiyot, Angliya tarixiga oid bilimlar yetarli edi. Shekspir dramaturgiya sohasida yuksak cho‘qqilarga ko‘tarilgan, shuningdek, o‘sha davrda har bir yozuvchi uchun sinov maktabi bo‘lgan sonet janrida betakror natijaga erishgan shoir sifatida mashhurdir. Dastlab u, o‘z imkoniyatlarini sinab ko‘rgan “Tit Andronik” asari Robert Grin tomonidan yozilgan. Asarda Rim imperatori Tit Andronikning fojiaviy hayoti aks ettirilgan edi. Pyesadagi qonli to‘qnashuvlar,o‘lim sahnalari, hayvoniy vaxshiyliklar haddan ziyod ko‘p bo‘lib, ular tarixiy haqiqatga asoslangan edi. Shekspir bu asarni o‘zi yollangan teatr sahnasida ko‘rgach, unda asar voqealarini, boshqacharoq talqin etish mumkin, degan fikr tug‘iladi va uni qayta ishlashga kirishadi. Biroq bu asar “Globus” teatri repertuaridan mustahkam o‘rin egallay olmaydi. Lekin Shekspir umidsizlikka tushmay, yana tarixiy asarlar yaratishga qaror qiladi. Angliya tarixiga murojaat qilib, asosiy manbani Rafael Xolinshedning “Angliya, Shotlandiya, Irlandiya tarixi yilnomasi”dan oladi.
Shekspir o‘zidagi shoirlik salohiyatini sahna asarlari yozishga dagi qaratadi. Uning badiiyati va tasavvuri yuksak darajada rivojlanganligi sahnabop shoh asarlar yaratishga keng imkon bergan. Shekspir asarlarining chop etilish borasida manbalarda ko‘rsatilishicha, uning “Tit Andronik” pyesa-kitobini noshir Jon Danter 1594-yilning 6 fevralida noshirlar gildiyasida ro‘yxatdan o‘tkazgan. Tomas Millington esa uni o‘zining kitob do‘konida sota boshlagan. Shu yilning 4 martida “Genrix VI” hamda “Qiyiq qizning quyilishi”, “Romeo va Julyetta” asarlari bosilib chiqadi. Bu pyesalarning birinchi nashri bo‘lib, unda muallifning ism-familiyasi uchramaydi. Ammo 1599-yilda pyesalar ikkinchi bora nashr etiladi. Kitobda izoh keltirilgan bo‘lib, unda qayd etilishicha, pyesalar qayta tuzatilib, o‘zgartirishlar kiritilgan. Bu asarlar “Romeo va Julyetta”, “Richard II”, “Richard III”, shuningdek, “Genrix IV” va “Besamar muhabbat” asarlarining muallifi sifatida U.Shekspir nomi qayd etilgan. Shekspirning qolgan pyesalari uning qadrdon do‘stlari Xeming va Kondel harakati bilan 1623 yil 8 noyabrda noshirlar gildiyasida ro‘yxatga olingan “Janob Shekspirning komediya, xronika va tragediyalari” nomli kitobi chop etilib, unda “Bo‘ron”, “O‘n ikkinchi kecha”, “Yuliy Syezar”, “Makbet”, “Qirol Jon”, “Perikl”, “Yoz tuni g‘aroyibotlari”, “Qirol Lir”, “Otello”, “Hamlet” asarlari jamlangan.
Shekspirga zamondosh Jeymsning qayd etishicha, “Shekspir o‘z davrining teatr xodimlari ichida boshqa teatr xodimlari hamda shoirlarga ibrat bo‘larlik darajada halol va sidqidildan xizmat qilgan. Tarixda Molyerdan boshqa hech bir aktyor yoki yozuvchi bunday ishlar bilan shug‘ullanmagan.” Lekin qadimiy pyesalarni to‘plovchi Jeyms Raytning yozishicha, “Shekspir shoir sifatida aktyorlikdan bir necha pog‘ona yuqori turgan.” Shekspirning dramaturg, aktyor sifatidagi xizmatlari hamda teatr spektakllaridan oladigan daromadi yiliga o‘rtacha 200 funt atrofida bo‘lganligini Edmund Chembers hisoblab chiqqan. O‘sha davrga nisbatan bu juda katta daromad sanalgan. 1595-yillarda Shekspir London shahrida ijarada yashagan. Soliq yig‘uvchilar ro‘yxatida Shekspirning ham nomi ko‘rsatilgan bo‘lib, umumiy mol-mulki 5 funt miqdorida bo‘lganligi sababli 5 shilling soliq to‘lashi kerakligi ko‘rsatib o‘tilgan. 1597-yildagi parlament qaroriga ko‘ra, Shekspir 13 shilling 4 pens miqdorida soliq to‘lashi kerak bo‘lgan. Shundan ma’lum bo‘ladiki Shekspir shahar ichida istiqomat qila boshlagan. Shekspir Londonda yashagan vaqtida, o‘zi tug‘ilib o‘sgan Stretford bilan aloqasi bo‘lganmi, degan tabiiy savol tug‘iladi. Shekspir hayotini atroflicha o‘rgangan Obri o‘zining “Shekspir haqida qisqacha ma’lumot” kitobida yozishicha, u har yili bir marta o‘z yurtiga borib turgan. Bundan tashqari, uning o‘g‘li Gamnet 1596-yil 11-avgust kuni to‘qqiz yoshida vafot etgani to‘g‘risida va uning dafn etilgani haqida cherkovning “Kirim” kitobida qayd qilingan. Gamnet vafoti bilan Shekspir avlodining davomchisi bo‘lmish erkak zoti qolmagan.
Shekspir 1616-yilning o‘zi tug‘ilgan 23-aprel kuni vafot etadi. Shoir Troisa cherkovining shimoliy tomoniga ko‘miladi. Cherkov ichidagi yerning cheklanganligi bois, vaqt o‘tib qabrlar qayta kavlanib, u yerdagi suyaklar boshqa joyga olinadi va o‘rniga boshqa mayitlar dafn etilgan. Buni bilgan Shekspir o‘z suyaklari bezovta qilinishini oldini olib, qabr toshi uchun she’r ham yozib qo‘ygan. Shoir dafn etilgach, o‘sha she’r qabr toshiga o‘yib yozib qo‘yiladi:

Xudo haqqi kavlama,do‘stim

Bu yer bag‘rida yotadi hokim.
Qabrga tegmagan topg‘usi kamol,
Unga qo‘l tekkizgan topadi zavol!


Shoir niyat qilganidek qabr toshi va uning ustidagi yozuv hamon o‘z o‘rnida saqlanib turibdi. 1653 yilda shoirning yaqinlari tashabbusi bilan, uning qabr ustiga o‘z davrining mashhur haykaltaroshi Gerart Yansen tomonidan ishlangan Shekspirning haykali o‘rnatilgan. 1623-yilda, ya’ni, shoir o‘limidan olti yil o‘tib, do‘stlari Xeming va Kondel uning 16 ta pyesasini birinchi marta yaxlit to‘plam holida nashr qildirishadi. Kitobda Shekspirning Martin Droysxut tomonidan ishlangan rasmi ham chop qilingan bo‘lib, bu rasm Shekspirning bizgacha yetib kelgan suratlarining andozasi hisoblanadi. Shekspirning bevasi Enni erining haykalini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, ammo pyesalar to‘plamini ko‘rish unga nasib etmagan. U 1623 yili 6 avgust kuni vafot etgan. Bu haqda Troisa cherkovining “Kirim” kitobida 1623 yil 8 avgust sanasida qayd etilgan. Shekspirning qizi Judit 77 yil umr ko‘rib, 1662 yil 9 fevral kuni qazo qiladi. Uning vafoti bilan Shekspirlar avlodi shajarasi tugagan. Lekin Shekspirning Nyu-Pleysdagi uy yoniga buyuk shoir o‘z qo‘li bilan o‘tqazgan tut daraxti hamon yashnab turibdi. Shekspirning uy-muzeyini ziyorat qilgani keluvchi sayyohlarning bu ko‘hna tutni ko‘rmoqqa ishtiyoqlari balanddir.