Xalqaro jinoyatlardan huquqiy himoya qilishni ta'minlash bo'yicha xalqaro hamkorlik

BOB
XALQARO JINOYATLARDAN HUQUQIY HIMOYA
QILISHNI TA'MINLASH BO'YICHA XALQARO HAMKORLIK
vA DAvLATNING ICHKI HUQUQIY MUNOSABATLARI
SUBYEKTI
1. 1 Xalıq aralıq jınayatlardan huqıqıy qorǵawdı támiyinlew
boyınsha xalıq aralıq sheriklik hám mámlekettiń ishki huqıqıy munasábetleri
subyekti túsinigi. 1. 2 Huqıqtı qorǵaw iskerligi subektleri.
1. 1 Xalıq aralıq huqıq, xalıq aralıq sheriklik hám xalıq aralıq jınayattan
qorǵawdı támiyinlew boyınsha ishki mámleket huqıqıy munasábetler
subyekti túsinigi
Jınayatlar hám basqa huqıqbuzarliklar menen gúres sheńberindegi
xalıq aralıq huqıq xalıq aralıq saqnada mámleketlikler hám olardıń kepillikli
shólkemleriniń óz-ara munasábeti menen shegaralanıp qalmaydı. Mámleketlikler
minnetlemeleri huqıqtı qorǵaw sheńberinde ishki mámleket
munasábetlerine sıńırıw ushın shaqırılǵan etika qaǵıydalarına iye.
Bunday minnetlemeler tikkeley sud, prokuratura shólkemleri, ádillik
sistemasındaǵı atqarıw hákimiyatı, ishki jumıslar shólkemleri, qawipsizlikti támiyinlew,
advokatura hám basqa huqıqbuzarliklar menen gúres shólkemleri
iskerligine tiyisli. Xalıq aralıq shártnamalar hám basqa xalıq aralıq
hújjetler degi qaǵıydalar bul organlar iskerligi ushın ulgi (standart ) ni
tuwdıradı. Aqırǵı payıtlarda huqıqıy tártipti saqlaw, huqıqtı qáwipsizlik
qılıw maqsetinde qural hám kúsh isletiw, ádil sudlovni ámelge asırıw,
tutqınlar menen munasábetler standartlardı óz ishine alǵan xalıq aralıq
huqıqıy normalar payda bolǵan.
Huqıqtı qorǵaw sheńberinde xalıq aralıq shólkemler
rezolyutsiyalari, ásirese, BMT jáne onıń qánigelestirilgen keńseleri
úlken orın tutadı. Olar xalıq aralıq huqıq normalarining dúzilisi, mámleketlikler
nızamshılıǵına áhmiyetli tásir kórsetedi. Rezolyutsiyalar qaǵıydalarında
jınayatlar hám basqa huqıqbuzarliklar menen gúres boyınsha usınıslar
óz hákisin tabadılar.
Ayıpkerlik menen gúres ixtioslashtirilgan (huqıqtı qáwipsizlik
qılıw ) organlar, sonıń menen birge, nızamshılıq hám sud hákimiyat mámleket
shólkemleri, jámiyetlik shólkemleri, insan hám puqara huqıqı qorǵalıwın
támiyinlew, jınayatlardı aldın alıw, áshkaralaw hám tergew jumısların
Ámelge asırıw boyınsha yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen
ámelge asırilatuǵın bólek mámleket huqıqıy iskerlik jıyındısı bolıp tabıladı.
Bul xarakteristikadan kelip shıqqan halda, ayıpkerlik menen gúres, eń
áwele, mámleket ishinde ámelge asıriladı, zárúrli waqıtta bolsa áyne onıń
qatnasıwshıları xalıq aralıq sheriklik hám mámleket jınayatlı -protsessual
iskerliginiń subyektiga aylanadılar.
Xalıq aralıq sheriklik, ayıpkerlikke qarsı gúresde huqıqtı qáwipsizlik
qılıw iskerliginiń baǵdarlarınan biri bolıp, mámleketlikler xalıq aralıq huqıq
hám de milliy huqıq subektleri retinde qatnasadı.
Xalıq aralıq huqıqıy tártipotni jolǵa qoyıw iskerliginiń túrli-tumanlıǵı
sonday jaǵdaynı ózine tartadıki, xalıq aralıq huqıqtıń ózi mámleketlikler
tárepinen túrli forum hám túrli taypa daǵı ushırasıwlar (eki
tárepleme, kóp tárepleme, regional, global) sheńberinde dúziledi.
Xalıq aralıq huqıqıy tártipot - xalıq aralıq munasábetlerdiń
xalıq aralıq huqıq tárepinen tártiplestiriletuǵın, mámleketlikler hám
basqa subyektlarning tiykarǵı mútajliklerin támiyinlew, tınıshlıq,
qawipsizlik hám rawajlanıw sharayatında bar ekenligin jaratıw hám
saqlaw boyınsha úskene.
Bul klassifikaciyadan sonday juwmaqqa keliw múmkin, xalıq aralıq
huqıqıy tártipotning huqıqıy hasası xalıq aralıq huqıq esaplanadı, xalıq aralıq
munasábetlerdi tártipke salatuǵın hám mámleketlikler ixtiyorini ańlatatuǵın,
civilizatsiya rawajlanıwınıń arnawlı bir basqıshında xalıq aralıq munasábetler
nizamlıqınıń háreketi menen júzege keliwi kabi26. 2. Huqıqtı qorǵaw iskerliginiń subektleri
Ekenin aytıw kerek, huqıqtı qorǵaw iskerligi túrli huqıq
tarawları daǵı keń nızam hám nızamosti hújjetler menen belgilenedi. Sol
menen birge tiyisli sohaviy nızamshılıq huqıqtı qorǵaw
iskerliginiń subektleri (qatnasıwshıları ) sheńberin belgileytuǵın
normalarni óz ishine aladı.
26 Sm.: Mejdunarodnoe pravo: uchebnik / Otv. red. Yu. M. Kolosov, E. S. Krivchikova.- 2-ye izd.,
pererab. i dop. M.: Mejdunarodnie otnosheniya, 2005.- B. 2Xalıq aralıq taypada ayıpkerlik menen gúresde xalıq aralıq huqıq
subektleriniń qatnasıwı sıyaqlı mámleket ishi huqıqı subektleriniń
qatnasıwı da shólkem, shólkem, xalıq aralıq ádillik-sud iskerliginiń
ayriqsha qásiyetlerinde kórinetuǵın boladı.
Ayıpkerlik menen gúrestiń tayansh Principi ǵalabalıq bolıp tabıladı,
sebebi ol xalıq aralıq sherikliktiń baǵdarlarınan biri esaplanadı.
Sol munasábet menen kóplegen mámleketlikler tárepinen tán alınǵan
nızam shıǵarıwshı, atqarıw hám sud hákimiyatqa bólingen mámleket hákimiyatı
sheńberindegi huqıqıy munasábetlerge, xalıq aralıq huqıq menen tártipke
salınatuǵın xalıq aralıq munasábetlerge salıstırǵanda isletilmaydi.
Olar qatań, yaǵnıy ǵalabalıq kepillikler iyesi hám xalıq aralıq huqıqıy
subektlik iyesileri esaplanadılar. Olardıń munasábetleri xalıq aralıq
huqıq normalari menen tártiplestiriledi. Bunnan tısqarı ayıpkerlik
menen gúres xalıq aralıq sherikliginde mámleket ishindegi huqıqıy munasábetler
subektleri - bul sheńberde mámleket xalıq aralıq huqıqıy minnetlemelerin
tikkeley ámelge asıratuǵın milliy huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organlar
hám sud qatnasadılar. Atap aytqanda, áyne olar xalıq aralıq shártnamalar
tiykarında :
- tayarlanıp atırǵan hám ámelge asırılǵan jınayatlardı aldın alıw, sol
atap aytqanda, kerek jaǵdaylarda operativ-qıdırıw háreketlerdi ótkeriw jolı
arqalı ;
- jınayat sud jumısların júrgiziw sheńberinde huqıqıy járdem
kórsetiwde;
- xalıq aralıq shólkemler jáne onıń xalıq aralıq jınayatlar jumısları boyınsha
ádil sudlovni ámelge asıratuǵın shólkemleri menen sheriklikte;
- xalıq aralıq jınayatlardı júz etkenligi ushın ayıplı shaxslarǵa
tayınlanǵan jınayatlı jazalardı jırlawda, sonıń menen birge xalıq aralıq sud
tárepinen;
- xalıq aralıq taypada ayıpkerlik menen gúresde materiallıq, professionaltexnik járdem kórsetiwde;
Biraq:
- xalıq aralıq huqıq xalıq aralıq munasábetlerde bir qatar wazıypalardı
atqarǵanı ushın : koordinatsiyalaytuǵın, tártipke soluvchi, saqlawshı,
támiyinlovchi27, onıń deregi bolsa xalıq aralıq munasábetler nátiyjesi
esaplanadı, sol sebepli xalıq aralıq sheriklikke muwapıqlastırıwshı,
tártipke soluvchi, saqlawshı, támiyinleytuǵın wazıypalar tán.
Basqasha etip aytqanda, xalıq aralıq huqıq menen tártipke salınǵan
27 Solyerda.- B. 20 - 21.Xalıq aralıq munasábetler subektleri onıń normalarini orınlawda
koordinatsiyalaytuǵın, tártipke soluvchi, saqlawshı, támiyinleytuǵın
wazıypalardı ámelge asıradı.
“Operativ-qıdırıw iskerligi tuwrısında”gi Nızamǵa muwapıq,
Ózbekstan Respublikası aymaǵında operativ-qıdırıw iskerlikti ámelge
asırıw huqıqı arnawlı kepillik berilgen ishki jumıslar shólkemleriniń
operativ bólindileri hám basqa ijroiya hákimiyat shólkemlerine berilgen.
Ekenin aytıw kerek, aytıp ótilgen organlardıń operativ bólindileri, olardıń
basshıları hám lawazımlı shaxsları xalıq aralıq huqıq subektleri
esaplanbaydılar. Soǵan qaramay, áyne olar aytıp ótilgen usınıstı
orınlawda ayıpkerlik menen gúres xalıq aralıq sherikligi qatnasıwshıları
boladılar.
Bunday jaǵdayda, ayıpkerlik menen gúresde xalıq aralıq sheriklik
subektleri retinde, xalıq aralıq huqıq subyekti bolmaǵan, jınayat sud
jumısların júrgiziw qatnasıwshıları - mámleket ishinde jınayat -protsessual
iskerliginiń subektleri, mámleket organı (sud) hám lawazımlı shaxs boladı.
Huqıq qáwipsizligi sheńberinde nızam tárepinen ayırım wazıypalardı
atqarıw etiwi belgilengen basqa atqarıw hákimiyatı wákilleri, jámiyetlik
shólkemleri, yuridikalıq shaxslar olardı xalıq aralıq huqıqbuzarliklar sheńberinde
ámelge asıradılar.
Subyektlarning tórtinshi toparın shaxsan ózleri nızam buzılıw
menen gúresde kómek hám qatnasatuǵın fizikalıq shaxslar tashkil
etediler. Biraq bul iskerlik olar ushın tiykarǵı esaplanbadı, anıq jınayatlı
hújimnen qorǵaw formada ámelge asıriladı, eń tiykarǵısı, onı orınlaw
ushın bunday shaxslarǵa tuwrıdan-tuwrı kepillik berilmaydi. Sanap
ótilgen huqıqtı qorǵaw iskerliginiń subektlerindegi ulıwma
belgi, olardıń hámmesi ol yamasa bul tárzde sonday xalıq aralıq huqıqtı
5Qorǵaw iskerligin quraytuǵın háreketlerdi ámelge
asırıwda qatnasadılar.
Xalıq aralıq huqıq subektleri - mámleketlikler, xalıq aralıq shólkemler,
Ǵárezsizlik ushın gúres alıp baratırǵan milletler, mámleketke uqsas
shólkemlerdiń xalıq aralıq sherikliktegi qatnasıwı hesh qanday soraw
tuwdırmaydi.
Biraq bir qatar ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, fizikalıq shaxslar da
shegaralanǵan kólemde xalıq aralıq huqıq subektleri esaplanadılar1. Eger
bunday kózqarasqa ulıwma tán alıw berilmegen sonda da, sonı
atap ótiw kerek, ayıpkerlik menen gúres degi xalıq aralıq sheriklikke
muwapıq shaxs, xalıq aralıq huqıq normalariga kóre, xalıq aralıq huqıq hám
minnetlemeler iyesi esaplanadılar, Sonıń menen birge, xalıq aralıq huqıq
subektleri tárepinen xalıq aralıq huqıq normalarini atqarılıwın
támiyinleydilar28. NAZORAT SAvOLLARI:
1. “Xalıq aralıq huqıq subyekti, xalıq aralıq sheriklik subyekti, huqıqtı
qorǵaw iskerliginiń subyekti” túsinigine klassifikaciya beriń.
2. Huqıqtı qorǵaw iskerligi subektleriniń mánisi hám
belgii nede?
3. Ayıpkerlik menen gúresde xalıq aralıq sheriklik
qatnasıwshılarınıń huqıqıy mártebesiniń ayriqsha ózgesheligi nede?
4. Xalıq aralıq sud iskerliginiń subyekti kim esaplanadı?
KAZUS
Birlesken Arab Amirligi (BAA) puqarası Ali Zakariy Oraylıq
Aziya aymaǵında bir qatar salmaqli jınayatlar, atap aytqanda adam sawdası
jınayatın júz etip, Ózbekstan
aymaǵında bolǵan waqtında
Ózbekstandaǵı huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organ operativ xızmetkerleri
tárepinen uslanǵan. BAA kepillikli organı Ali Zakariy BAA puqarası
ekenligi sebepli onı BAAga ekstraditsiya qılıwdı soraǵan. Usınıń menen
birge, Interpol wákili de Ali Zakariyni kóplegen mámleketlikler aymaǵında
adam sawdası jınayatı júz etkenligi sebepli qıdırıwdaligini aytıp,
oǵan tiyisli jumıs penenmaterialların Xalıq aralıq Jınayat sudına jiberiwdi usınıs
etken. Sonıń menen birge, Ali Zakariyni ekstraditsiya qılıw boyınsha
Kazaxstan, Tadjikistan, Rossiya Federatsiyasi mámleketleri kepillikli
shólkemlerinen de sorawlar kelip túsken.
28 Sm.: Volevodz A. G., Volevo